Choline is een organische verbinding die verwant is aan de B-vitamines vanwege de overlap in functies. Het wordt echter niet beschouwd als een vitamine omdat het lichaam het in beperkte mate zelf kan aanmaken, voornamelijk in de lever in de vorm van fosfatidylcholine. Deze productie is echter niet toereikend om volledig in de dagelijkse behoefte te voorzien, waardoor een bijdrage uit voeding en/of supplementen noodzakelijk is.¹

De erkenning van choline als essentieel nutriënt kwam in 1998, toen het Amerikaanse Institute of Medicine de cruciale rol van deze stof bevestigde. In Europa is choline ook erkend als een essentieel nutriënt. De Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid (EFSA) heeft in 2016 voedingsaanbevelingen voor choline vastgesteld.² Het belang van voeding met voldoende choline en bewuste suppletie is groot, met name voor risicogroepen zoals zwangere vrouwen, zuigelingen, vegetariërs en veganisten en ouderen.

Veelzijdige functies

Choline staat vooral bekend om de omgekeerde associatie met nadelige gezondheidseffecten die gedurende de levenscyclus kunnen optreden, waaronder geboorteafwijkingen, veranderingen in neurologische ontwikkeling en cognitie, leververvetting, hart- en vaatziekten en kanker.³

Choline vervult dan ook talrijke essentiële functies in het menselijk lichaam. Een van de belangrijkste taken is de synthese van fosfatidylcholine en sfingomyeline. Deze fosfolipiden zijn een integraal onderdeel van celmembranen. Ze zorgen voor de structuur en functionaliteit van cellen, een proces dat onmisbaar is voor de algehele celgezondheid.

Daarnaast speelt choline een belangrijke rol in de neurotransmissie door bij te dragen aan de productie van acetylcholine, een neurotransmitter die betrokken is bij spiercontrole, geheugen, stemming en andere hersen- en zenuwfuncties.

In de lever is choline essentieel voor de vetstofwisseling. Fosfatidylcholine ondersteunt het transport van triglyceriden uit de lever via Very Low-Density Lipoproteine (VLDL). Bovendien levert choline methylgroepen die essentieel zijn in het 1-carbon metabolisme, een proces dat genexpressie reguleert en bijdraagt aan de omzetting van homocysteïne naar methionine. Dit metabolisme is tevens sterk afhankelijk van foliumzuur en vitamine B12.⁴

Voedingsbronnen

De meest voorkomende vormen van choline in voeding zijn het vetoplosbare fosfatidylcholine (lecithine) en sfingomyeline, evenals het wateroplosbare fosfocholine, glycerofosfocholine en vrije choline. In moedermelk is het grootste deel van de choline aanwezig in wateroplosbare vorm, terwijl we in latere levensfasen choline voornamelijk in vetoplosbare vormen binnenkrijgen.⁵ Choline komt zowel in dierlijke als plantaardige voedingsmiddelen voor. Dierlijke bronnen bevatten over het algemeen hogere concentraties choline, wat ze tot belangrijke voedingsbronnen maakt. Eieren zijn bijvoorbeeld een van de rijkste bronnen, met ongeveer 150 mg choline per ei. Lever, met name runderlever, heeft een nog hogere concentratie, met ongeveer 350 mg per 100 gram.

Vis levert ook een redelijke hoeveelheid choline, waarbij vette vis wat meer bevat dan magere vis. Het gaat om zo’n 50-100 mg per 100 g. Voor vegetariërs en veganisten zijn soja, paddenstoelen, noten en zaden alternatieve bronnen, maar deze bevatten beduidend minder choline. Moedermelk is van nature rijk aan choline, wat cruciaal is voor de ontwikkeling van zuigelingen. Choline is daarom ook een belangrijke toevoeging aan zuigelingenvoeding.

Aanbevelingen

De Gezondheidsraad heeft een Adequate Inname (AI) voor choline vastgesteld. Voor volwassen mannen en vrouwen bedraagt de AI 400 mg per dag, terwijl zwangere vrouwen 480 mg en vrouwen die borstvoeding geven 520 mg per dag nodig hebben. Tijdens de zwangerschap neemt de behoefte aan choline toe door de extra vraag van de foetus en de placenta.⁶ Voor zuigelingen zijn dergelijke aanbevelingen niet expliciet gedefinieerd, hoewel Europese regelgeving voorschrijft dat volledige zuigelingenvoeding (voor baby's van nul tot zes maanden) informatie moet bevatten over de hoeveelheid choline. De onderbouwing van de AI is relatief zwak, wat betekent dat er beperkte gegevens beschikbaar zijn en dat er geen wetenschappelijke consensus is over de exacte behoefte. Individuele variaties, zoals genetische verschillen, leefstijl en voedingsgewoonten, kunnen ook een belangrijke rol spelen. Sommige mensen halen minder efficiënt choline uit voeding, waardoor hun behoefte aan suppletie of verhoogde inname via voedsel groter is.

Huidige inname

In Nederland varieert de dagelijkse choline-inname aanzienlijk. Op basis van de voedselconsumptiepeilingen kunnen we schatten dat die voor mannen op gemiddeld 448 mg per dag ligt, met een bereik van 241 tot 707 mg. Vrouwen daarentegen hebben een gemiddelde inname van 330 milligram per dag, variërend van 185 tot 543 milligram.⁷ Deze waarden liggen vaak onder de vastgestelde AI, vooral voor vrouwen. Niet iedereen is even gevoelig voor een choline-tekort. Genetische varianten in enzymen die betrokken zijn bij het choline-metabolisme spelen hierin een rol. Ook hebben vrouwen in de premenopauzale fase minder kans op een tekort vanwege de invloed van oestrogeen op de cholineproductie.⁸ Toch kan een genetisch polymorfisme dit voordeel verminderen.⁹

In de Verenigde Staten wordt een vergelijkbaar patroon waargenomen. Slechts 10% van de bevolking en 8% van de zwangere vrouwen voldoet aan de AI voor choline. Voedingssupplementen dragen minder dan 5% bij aan de dagelijkse choline-inname, omdat supplementen vaak lage hoeveelheden choline bevatten. De omvangrijke moleculen van cholinezouten maken de productie van capsules en tabletten met hogere doses uitdagend.

Opnameroute

Na consumptie werken enzymen in de alvleesklier en de darmwand in op de cholineverbindingen en breken deze gedeeltelijk af. Vrije choline, fosfocholine en glycerolfosfocholine zijn als zodanig opneembaar in de dunne darm. Deze bereiken via de poortader de lever. De lever zet choline om in verschillende biologisch actieve verbindingen, zoals fosfatidylcholine, acetylcholine en betaïne (voor methylering). Choline en zijn metabolieten gaan via het bloed naar andere weefsels, waaronder de hersenen, spieren en celmembranen. De vetoplosbare fosfolipiden gaan via de lymfatische circulatie naar weefsels en organen. Opname in de cellen gebeurt via specifieke transporters. De cel gebruikt choline voor celmembraanopbouw, neurotransmitterproductie (acetylcholine) en andere metabole functies.

Vier hoofdroutes in metabolisme

Er zijn vier hoofdroutes die bijdragen aan de productie van belangrijke stoffen: acetylcholine, trimethylamine, betaïne en fosfolipiden (zie figuur 1). Deze routes ondersteunen verschillende fysiologische functies in het lichaam.⁵

1. Neurotransmissie via acetylcholine

Choline is nodig om in cholinerge neuronen de neurotransmitter acetylcholine te vormen. Dit proces vindt plaats in de presynaptische zenuwuiteinden. Acetylcholine wordt vervolgens vrijgegeven in de synapsspleet, waar het zich bindt aan receptoren in het centrale en perifere zenuwstelsel. Dit is cruciaal voor zenuwsignalen en spiercontractie.

2. TMA-productie in de darm

Darmbacteriën kunnen choline omzetten in trimethylamine (TMA), waarna de lever hiervan trimethylamine-N-oxide (TMAO) maakt. TMAO staat in verband met een verhoogd risico op hart- en vaatziekten.^10,11Aan de andere kant kan choline de bloeddruk en homocysteïnespiegels verlagen, wat gunstig is voor het hart.

3. Onderhoud van methylatieprocessen via betaïne

Lever en nieren kunnen choline oxideren tot betaïne, dat fungeert als een donor van methylgroepen. Dit proces helpt bij de omzetting van homocysteïne naar methionine, een belangrijke bouwsteen voor de universele methylgever S-adenosylmethionine (SAMe). SAMe is essentieel voor methylatiereacties, zoals epigenetische regulatie en de synthese van fosfolipiden.

4. Celmembraanopbouw en vettransport via fosfolipiden

Choline is een voorloper voor de productie van fosfatidylcholine, het meest voorkomende fosfolipide in het lichaam. Dit gebeurt via het CDP-choline-pad in alle cellen of via de PEMT-route (fosfatidylethanolamine N-methyltransferase) in de lever. Deze fosfolipiden zijn essentieel voor celmembraanstructuur en lipidenmetabolisme.

Risicogroepen

Bepaalde groepen mensen lopen een verhoogd risico op een tekort aan choline vanwege hun specifieke fysiologische behoeften, voedingskeuzes of gezondheidstoestand. Zwangere vrouwen vormen een belangrijke risicogroep, omdat de behoefte aan choline tijdens de zwangerschap toeneemt vanwege de cruciale rol die het speelt bij de ontwikkeling van de hersenen en het zenuwstelsel van de foetus.¹² Vegetariërs en veganisten lopen ook risico, omdat choline in hoge concentraties voorkomt in dierlijke producten zoals eieren, vlees en vis, terwijl plantaardige bronnen relatief minder choline bevatten. Personen met leveraandoeningen zijn eveneens kwetsbaar, omdat de lever een belangrijke rol speelt in de synthese van choline. Verder kunnen mensen met een hoge alcoholconsumptie een verhoogd risico lopen, aangezien alcohol de opname en het gebruik van choline in het lichaam belemmert. Tot slot hebben ook ouderen een verhoogde kans op een tekort, omdat hun lichaam mogelijk minder efficiënt choline opneemt of verwerkt, wat bijdraagt aan het risico op cognitieve achteruitgang en andere gezondheidsproblemen.

Gevolgen cholinetekort

Een tekort aan choline kan leiden tot diverse gezondheidsproblemen. Leververvetting is een van de meest opvallende gevolgen. Bij een tekort hoopt vet zich op in de lever, wat kan resulteren in leververvetting en zelfs tot steatohepatitis. Fosfatidylcholine speelt namelijk een essentiële rol bij het transport van vetten vanuit de lever. Studies tonen aan dat een adequate choline-inname het risico op niet-alcoholische leververvetting kan verlagen, vooral bij vrouwen met een normaal gewicht.¹³ Daarnaast kan spierschade optreden, zichtbaar in verhoogde niveaus van creatinefosfokinase in het bloed.¹⁴

Bij zwangere vrouwen is choline van cruciaal belang voor de gezondheid van zowel de moeder als de foetus. Een lage inname kan het risico op neurale buisdefecten en gespleten gehemelte bij de foetus verhogen.

Overmatige inname

Hoewel choline essentieel is, kan overmatige inname leiden tot bijwerkingen zoals een visachtige lichaamsgeur, overmatig zweten en lage bloeddruk. Te hoge choline-inname, bijvoorbeeld via supplementen, kan de TMAO-productie verhogen. Een overmatige blootstelling hieraan kan mogelijk nadelige cardiovasculaire effecten hebben.¹⁵ De veilige bovengrens voor volwassenen is vastgesteld op 3.500 mg per dag.

Cognitie bij ouderen

Choline speelt een belangrijke rol in het ondersteunen van cognitieve functies bij volwassenen, met name in relatie tot hersenfunctie en geheugen.¹⁶ Suppletie met cholinebitartraat heeft in onderzoeken laten zien dat het binnen zeventig minuten de pupilgrootte kan verminderen, wat wordt beschouwd als een biomarker voor cholinerge functie.¹⁷ Bij ouderen met hersenaandoeningen heeft suppletie met cytidinedifosfocholine (CDP-choline) aangetoond het geheugen en gedrag te verbeteren. Hoewel een systematische review dit effect heeft bevestigd, blijft het onduidelijk of de positieve effecten ook op de lange termijn standhouden.^18,19 Observatiestudies suggereren daarnaast dat een hogere choline-inname geassocieerd is met een kleinere hoeveelheid witte stof-afwijkingen in de hersenen, een bekende marker voor zowel leeftijdsgebonden cognitieve achteruitgang als alzheimer. Bij patiënten met alzheimer zijn lagere niveaus van specifieke cholinebevattende fosfolipiden aangetoond, wat erop wijst dat een tekort aan choline mogelijk een rol speelt in de ontwikkeling of progressie van de ziekte.²⁰

Zwangerschap en borstvoeding

Tijdens de zwangerschap en borstvoeding is choline van cruciaal belang. Het ondersteunt de ontwikkeling van de placenta, vermindert het risico op pre-eclampsie en groeivertraging en bevordert de hersenontwikkeling van de foetus. Hogere choline-inname verbetert genactiviteit voor bloedvatvorming. Hoge choline-inname tijdens het derde trimester is in verband gebracht met betere cognitieve prestaties bij kinderen.²¹

Een tekort aan choline kan ontstekingen veroorzaken en de vroege ontwikkeling van de placenta verstoren.²² Dit beperkt de overdracht van voedingsstoffen naar de baby. Kortom: een adequate inname van choline ondersteunt de placentagezondheid en verbetert uitkomsten voor moeder en kind.

Supplementen en hun eigenschappen

Voedingssupplementen kunnen een waardevolle aanvulling zijn voor mensen die onvoldoende choline uit hun voeding halen. Er zijn verschillende vormen van choline-supplementen op de markt, elk met unieke eigenschappen en toepassingen. Tabel 1 geeft hier een mooi overzicht van. Choline alfosceraat (Alpha-GPC) wordt vaak gebruikt voor neurologische ondersteuning en kan de acetylcholineproductie verbeteren. Dit supplement is bijzonder nuttig bij neurodegeneratieve aandoeningen zoals alzheimer.²³

Citicoline is een ander supplement dat bekend staat om zijn neuroprotectieve eigenschappen. Het ondersteunt de cognitieve functie en wordt vaak ingezet bij beroertes en dementie.²⁴ Lecithine, een natuurlijke bron van fosfatidylcholine, wordt veel gebruikt voor algemene gezondheid en leverondersteuning. Cholinebitartraat is een betaalbare optie voor algemene suppletie, maar heeft een lagere biologische beschikbaarheid vergeleken met andere vormen.

Bij het kiezen van een supplement is het belangrijk om rekening te houden met de hulpvraag van de patiënt, zoals cognitieve ondersteuning, cardiovasculaire gezondheid of algemene gezondheidsverbetering. Supplementen kunnen ook synergetisch werken met andere nutriënten zoals foliumzuur, vitamine B12 en omega-3-vetzuren (DHA), vooral tijdens de zwangerschap of bij cognitieve achteruitgang.

Conclusie

Choline is een veelzijdige en essentiële voedingsstof die een brede impact heeft op de gezondheid. Het ondersteunt de lever-, hart- en hersenfunctie en speelt een sleutelrol tijdens de zwangerschap. Ondanks deze cruciale rol halen veel mensen niet de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid. Bewustzijn, betere voedingsadviezen en gerichte suppletie kunnen helpen om de gezondheid te verbeteren en het risico op tekorten te verminderen. 