Het ontstaan van DM2 wordt voorafgegaan door een periode van verminderde glucosetolerantie, waarin de typische symptomen van de ziekte nog niet duidelijk aanwezig zijn. Dit maakt dat de ziekte of het voorstadium van de ziekte (prediabetes en insulineresistentie) vaak onopgemerkt blijven. Een centrale component in de ontwikkeling van DM2 is het geleidelijke falen van de bètacellen, vaak als reactie op langdurige insulineresistentie. Insulineresistentie ontstaat wanneer de signaalroute van insuline verstoord raakt, bijvoorbeeld door vetophoping, ontsteking of cellulaire stress. De verminderde insulinesecretie is relatief en kent drie factoren, namelijk verminderde gevoeligheid van bètacellen voor glucose, verlies van normale insulinesecretiepatronen en afname van het aantal bètacellen. Onderzoek laat zien dat er bij mensen met DM2 een afname van 50-60% in bètacelmassa is, wat al zichtbaar is in de fase van verminderde glucosetolerantie. Deze schade wordt mede veroorzaakt door glucotoxiciteit, waarbij hoge glucosewaarden direct toxisch zijn voor bètacellen.¹

De behandeling van DM2 richt zich op het reguleren van de bloedsuikerspiegel. Medicijnen zoals insuline, sulfonylureumderivaten, metformine, GLP-1-analogen en SGLT2-remmers worden tegenwoordig regelmatig gecombineerd ingezet om verschillende verstoorde metabole routes te beïnvloeden. Hoewel deze medicijnen symptomen verlichten, genezen ze de ziekte niet en kunnen ze bijwerkingen veroorzaken.

Inzet van kruiden

DM2 is in wezen een probleem van een overmatige aanvoer van koolhydraten via de voeding (al dan niet in combinatie met ontsteking). De eerste en meest belangrijke stap in de behandeling van DM2 is dan ook het aanpassen van voeding en leefstijl. Het sterk beperken van de inname van koolhydraten, met name snelle suikers en geraffineerde koolhydraten, is essentieel om de bloedsuikerspiegel onder controle te krijgen en te houden. Daarnaast spelen fysieke activiteit en een gezond gewicht een belangrijke rol in de behandeling. Hoewel voeding en leefstijl de basis vormen van een effectief behandelplan, kunnen kruiden een ondersteunende rol spelen. Kruiden moeten echter niet worden gezien als een wondermiddel voor de bloedsuikerregulatie. Ze kunnen de ziekte niet omkeren, maar kunnen wel onderdeel uitmaken van het algehele behandelplan. In die zin functioneren kruiden op een vergelijkbare manier als reguliere medicijnen, al is het effect in de regel milder.

Aangrijppunten voor behandeling

De regulatie van de bloedsuikerspiegel is een complex proces dat wordt gestuurd via een aantal metabole routes. Bij DM2 zijn een aantal metabole routes verstoord, wat onder andere leidt tot insulineresistentie, verstoorde bètacelfunctie, een verstoring van de GLP-1-homeostase en een verstoorde opname van glucose in de darm. Kruiden kunnen een rol spelen in het beïnvloeden van deze vier verstoorde processen (zie figuur 1), met als doel het verlagen en stabiliseren van de bloedsuikerspiegel en het verbeteren van de algehele glucosestofwisseling. Net als bij reguliere medicijnen is er een groter effect te verwachten als er bij de behandeling ingegrepen wordt op meerdere van deze metabole routes tegelijk.^1-3

Insulinegevoeligheid en bloedsuiker

Insulineresistentie ontstaat wanneer het lichaam onvoldoende reageert op insuline, ondanks verhoogde insulineproductie. Factoren zoals de aanwezigheid van vrije vetzuren en ontstekingsmediatoren, waaronder TNF-α, remmen de insulinesignalering en -gevoeligheid. Klinisch en preklinisch bewijs voor het verbeteren van de insulinegevoeligheid en het verlagen van de bloedsuikerspiegel bestaat voor groene thee, berberine, zoethout, gember, zwarte komijn, curcumine, Allium cepa (ui), Allium sativum (knoflook), fenegriek en Cinnamomum verum (kaneel). Hierbij is interessant dat ui en knoflook meer een antihyperglykemisch effect hebben dan een hypoglykemisch effect.^1,4,5 Een klinisch onderzoek liet zien dat de consumptie van tweemaal daags 22,5 gram blauwe bessen (rijk aan anthocyaninen) insulineresistentie bij volwassen met overgewicht en DM2 verminderde.²

Kaneel

Kaneel is onderzocht als mogelijk middel om insulinegevoeligheid te verbeteren bij DM2. Verschillende klinische studies gebruikten doses van 1 tot 6 gram per dag, meestal gedurende vier tot zestien weken. Meta-analyses bevestigen een bescheiden daling in nuchtere glucose (circa 0,5 mmol/L) en HbA1c bij kortdurend gebruik. De effecten lijken het grootst bij slecht gereguleerde DM2-patiënten. Hoewel kaneel op korte termijn glykemische controle kan verbeteren, zijn de resultaten niet eenduidig en is langdurige werkzaamheid onvoldoende bewezen.¹

Berberine

Berberine lijkt een van de meest interessante middelen voor de bloedsuikerregulatie. Het verlaagt de nuchtere glucose, bloedsuiker na maaltijden en HbA1c even effectief als metformine, met de sterkste effecten bij patiënten met hogere initiële bloedglucosewaarden. Het verbetert de insulinegevoeligheid en verlaagt insuline- en BMI-waarden, wat gunstig is voor patiënten met overgewicht. Bovendien vermindert het ontstekingsmarkers, zoals CRP, IL-6 en TNF-α, wat kan bijdragen aan het beperken van diabetescomplicaties. Berberine werkt onder andere via AMPK-activatie en beïnvloedt ontstekings- en vetstofwisselingsroutes. Er worden weinig bijwerkingen gezien bij doseringen van 0,6-1,5 g/dag. De studies die zijn uitgevoerd zijn sterk, maar veelal uitgevoerd in China. Dit maakt het moeilijk om de effectiviteit in te schatten in andere populaties.^6,7

Stimulatie van bètacelfunctie

Het stimuleren van de bètacelfunctie bij DM2 is omstreden. Hoewel het op korte termijn gunstige effecten kan hebben op de bloedsuikerspiegel, kleven er duidelijke risico’s aan deze strategie. Wanneer bètacellen worden aangezet tot meer insulineproductie, zoals bij het gebruik van sulfonylureumderivaten, kan dit leiden tot overbelasting en versnelde uitputting van deze cellen. Bovendien kan de verhoogde insulineproductie zelf leiden tot een toename van insulineresistentie, waardoor een vicieuze cirkel ontstaat van steeds hogere insulinebehoefte en een verslechterende metabole toestand. De chronisch verhoogde glucose- en vetzuurconcentraties die daarmee gepaard gaan, dragen bij aan glucotoxiciteit en lipotoxiciteit, wat de bètacellen verder beschadigt. In veel gevallen is het daarom belangrijk om terughoudend te zijn met de (langdurige) stimulatie van bètacellen. Inzet van deze middelen kan gezien worden als een overbrugging, bedoeld om de bloedsuiker tijdelijk te reguleren terwijl voeding, beweging en gewichtsverlies effect beginnen te krijgen. Er zijn echter ook aanwijzingen dat, mits de bètacellen nog niet volledig uitgeput zijn, lichte stimulatie kan bijdragen aan behoud of zelfs gedeeltelijk herstel van hun functie. Bij de inzet van middelen die de bètacelfunctie stimuleren, is het aan te raden deze tegelijkertijd in te zetten met middelen die de insulinegevoeligheid verhogen.

Gymnema sylvestre

Een interessant Ayurvedisch kruid in dit kader is Gymnema sylvestre. Deze plant heeft in klinisch onderzoek laten zien de insulinerespons en de insulinegevoeligheid van cellen te verhogen én de pancreasfunctie te verbeteren. Hierbij beschermt het de bètacellen en zou het zelfs kunnen helpen bij de regeneratie van deze cellen.2 In verschillende klinische studies zijn positieve effecten op de bloedsuikerregulatie gevonden. In één studie kregen DM2-patiënten 200 mg per dag van een ethanolextract gedurende achttien tot twintig maanden, wat leidde tot duidelijke verlaging van nuchtere glucose en HbA1c.² In een andere studie werd 800 mg per dag gegeven aan mensen met zowel type 1 als type 2 diabetes, met eveneens verbeterde glucosewaarden na 3 maanden. Een recentere studie met 500 mg per dag liet na drie maanden een daling van nuchtere en postprandiale glucose en HbA1c zien.¹

Fenegriekzaad

Uit verschillende onderzoeken blijkt dat fenegriekzaad (Trigonella foenum-graecum) kan helpen bij het verlagen van de bloedsuikerspiegel bij DM2.^2,8 Fenegriek werkt op meerdere manieren: het stimuleert de alvleesklier om meer insuline af te geven, maakt het lichaam gevoeliger voor insuline en remt enzymen die koolhydraten afbreken. Een overzicht van tien klinische studies laat zien dat fenegriek een gunstig effect heeft op nuchtere bloedsuiker, bloedsuiker na de maaltijd en het HbA1c. Vooral mensen met diabetes die een gemiddelde of hoge dosis gebruikten (tussen de 5 en 10 gram per dag) en het minstens dertig dagen innamen, zagen duidelijke verbeteringen.¹

Regulering GLP-1 homeostase

Incretines zijn darmhormonen die vrijkomen na de consumptie van koolhydraten en vetten. De belangrijkste incretines zijn GIP (uit de distale darm) en GLP-1 (uit het duodenum en jejunum). Ze stimuleren insulinesecretie op een glucoseafhankelijke manier, maar worden snel geïnactiveerd door het enzym DPP-4. Antidiabetische behandelingen richten zich daarom steeds vaker mede op het remmen van DPP-4 of het gebruik van GLP-1-analogen die minder snel worden afgebroken.^1,3

Kruideninzet om deze pathway te beïnvloeden, staat nog in de kinderschoenen. Inuline-type fructanen uit onder andere Cichorium intybus verhoogden in diermodellen de productie van GLP-1. Andere planten(stoffen), zoals Pterocarpus marsupium en quercetine, remmen DPP-4 in vitro. Meer onderzoek is nodig om de effecten bij mensen te onderzoeken.²

Glucose (her)absorptie

Het remmen van de enzymen α-glucosidase en α-amylase in het spijsverteringskanaal is een andere strategie om de bloedsuikerspiegel te beheersen, vooral bij inzet tijdens of na de maaltijd.^1-3 Hoewel het medicijn acarbose deze enzymen effectief remt, wordt het minder gebruikt vanwege bijwerkingen. Verschillende plantensoorten tonen veelbelovende, remmende activiteit op α-glucosidase. Zo toonde een Mexicaans onderzoek aan dat Camellia sinensis (groene thee) een remming van 85% teweeg bracht. Andere planten met remmende werking zijn onder andere Andrographis paniculata (met andrographolide) en Pinus pinaster (pycnogenol). Ook α-amylase, dat verantwoordelijk is voor het afbreken van koolhydraten tot glucose, wordt in toenemende mate onderzocht. Inhibitie van dit enzym vertraagt de opname van glucose, wat postprandiale hyperglykemie kan verminderen. Planten die bloedsuikerverlagend werken door de absorptie van koolhydraten in de darm te remmen, zijn Cyamopsis tetragonoloba (guarplant), Plantago afra, Plantago ovata en fenegriek.⁵ Gebruik van driemaal daags 100 mg pycnogenol gedurende drie maanden in aanvulling op orale antidiabetica verlaagde de bloedsuikerspiegel zonder de insulinesecretie te verhogen. Laboratoriumonderzoek heeft laten zien dat pycnogenol in staat is om de werking van α-amylase te remmen en mogelijk draagt dit bij aan de gevonden effecten.¹

De opname van glucose in spier- en vetcellen wordt gereguleerd via de insuline-afhankelijke translocatie van GLUT4 naar het celmembraan. Verschillende planten(stoffen) kunnen deze route beïnvloeden, waaronder Trigonella foenum-graecum, Urtica dioica (brandnetel) en Cinnamomum verum.^1,2 Vermoedelijk gebeurt dat mede via de beïnvloeding van PPARγ (peroxisome proliferator-activated receptor gamma), een kernreceptor die genen reguleert voor onder andere glucose- en vetmetabolisme. In een klinische studie kregen 46 patiënten met gevorderde DM2 driemaal daags 500 mg brandnetelbladextract gedurende drie maanden, naast hun reguliere medicatie. Vergeleken met de placebogroep daalden bij deze patiënten zowel de nuchtere glucose als de glucose twee uur na de maaltijd en de HbA1c-waarde significant.¹ Vermoedelijk gebeurt dat mede via de beïnvloeding van PPARγ (peroxisome proliferator-activated receptor gamma), een kernreceptor die genen reguleert voor onder andere glucose- en vetmetabolisme. In een klinische studie kregen 46 patiënten met gevorderde DM2 driemaal daags 500 mg brandnetelbladextract gedurende drie maanden, naast hun reguliere medicatie.

Onderzoek van eigen bodem laat zien dat bittere meloen (Momordica charantia) mogelijk effectief is voor de bloedsuikerregulatie bij prediabetes. In de eerste studie kregen dertig deelnemers gedurende vier weken dagelijks 2,4 g gevriesdroogd vruchtensap. Hier werden geen duidelijke verschillen gevonden met de placebogroep, behalve bij mensen met hogere nuchtere glucosespiegels bij aanvang. In de tweede studie kregen 38 deelnemers 3,6 g gevriesdroogde hele vrucht per dag, gedurende twaalf weken. Hier werd wel een significante daling van de nuchtere glucose, insuline en HOMA-IR (insulineresistentie-index) gevonden. Gemiddeld daalde de nuchtere glucose met ongeveer 0,05 mmol/L per week. Er werden geen bijwerkingen of gezondheidsrisico’s vastgesteld.⁹

Het grote plaatje

De inzet van kruiden bij DM2 kan waardevol zijn als onderdeel van een bredere, leefstijlgerichte aanpak. Veel planten hebben aangetoonde effecten op de insulinegevoeligheid, bloedsuikerregulatie en onderliggende processen zoals ontsteking en oxidatieve stress. De keuze voor een bepaald kruid hangt af van de individuele situatie. Zo kunnen adaptogene kruiden als zoethoutwortel of Schisandra chinensis geschikt zijn bij stressgerelateerde klachten, terwijl Scutellaria baicalensis of berberine beter passen bij een ontstekingsbeeld. Kruiden kunnen tevens de reguliere behandeling ondersteunen en mogelijk het medicatiegebruik verminderen. Daarbij is het essentieel de bloedsuikerspiegel goed te blijven monitoren, zeker bij combinatie met reguliere middelen omdat het risico op hypoglycemie dan toeneemt. 