In haar spreekuur ‘Seksualiteit na kanker’ in het Antoni van Leeuwenhoek-ziekenhuis helpt Nicolai wekelijks vele mensen met seksuele problemen die ontstaan zijn ten gevolge van ziekte en oncologische behandelingen. Ook doet de uroloog, medisch seksuoloog en wetenschapper blijvend onderzoek naar de beste manieren om seksuele problemen te herstellen na prostaatkankerbehandelingen.

Wat willen jullie uiteindelijk met de onderzoeken gaan doen?

Prostaatkanker is de meest voorkomende kanker bij mannen, en eigenlijk alle behandelingen leiden in meer of mindere mate tot een erectiestoornis. Zo’n 85% van de behandelingen. Niet altijd blijvend, gelukkig, een deel is tijdelijk. Maar ook het orgasme wordt aangetast bijvoorbeeld, dat kan pijnlijk worden. Het lopende onderzoek richt zich dan ook op de effectiviteit van penisrevalidatieprogramma’s na prostaatbehandelingen. We kijken in het Antoni van Leeuwenhoek-ziekenhuis naar welke methodes het beste werken om erecties te herstellen na prostaatbestraling en -operatie. De kans op herstel van erecties zonder interventie is slechts 20 tot 30% na twee jaar. Zolang duurt het herstel van de zenuwbanen die geraakt zijn. Maar met een goed programma kan dit percentage minstens verdubbelen – afhankelijk van leeftijd en ook leefstijl. Het doel is om na een kankerbehandeling standaard een revalidatieprogramma aan te bieden dat ook seksuele problemen meeneemt. Nu is het nog zo dat als de ziekte behandeld is, het klaar is en je naar huis mag. Daarom zien we in andere ziekenhuizen, waar dergelijke programma’s niet lopen, dat veel mannen hun erectie niet terugkrijgen na de kankerbehandeling.

Onlangs is je boek verschenen: 'Van Patiënt naar Potent – Herwin je seksleven en intimiteit na (prostaat)kanker', om nog meer mensen te kunnen bereiken met jouw adviezen.

Ieder jaar komen er dertienduizend patiënten met prostaatkanker bij. Dat zijn heel veel mannen, en er zijn maar heel weinig urologen die aandacht hebben voor seksuele problemen na kanker. Ze zijn er niet voor opgeleid, ze hebben er geen tijd voor of ze hebben er geen zin in. En niet alleen mannen met prostaatkanker, ook mannen met darm-, blaas- of teelbalkanker worstelen met erectieverlies, urineverlies of een stoma. In de ziekenhuizen is er maar weinig aandacht voor en daarom wilde ik een boek schrijven om de kennis verder te verspreiden. De lezer leert hoe je voorkomt dat seksuele problemen je relatie beïnvloeden en hoe je fysiek en seksueel gezonder wordt én blijft. Maar ook hoe je erecties kunt terugkrijgen, hoe je omgaat met het verlies van zin in seks en hoe je toch een geweldige minnaar kunt blijven zonder erecties. De opbrengst van de boekverkoop gaat naar het onderzoek dat we in het Antoni van Leeuwenhoek doen.

In je boek beschrijf je de rol van leefstijl en voeding. Ook daarmee onderscheid jij je van collega-urologen.

Ik ben een van de weinigen die het op deze manier uitdraagt inderdaad. Ik maak mij er echt hard voor om een holistisch beeld te gebruiken bij seksuele gezondheid, dat je met leefstijl heel veel kunt voorkomen en ook kunt oplossen. Dat geldt voor prostaatproblematiek in de eerste plaats. Dit wordt gelukkig wel steeds bekender en het is ook echt wel zo dat collega’s adviezen geven op dit gebied. Alleen die spreken zich daar minder over uit, in de media bijvoorbeeld. Ik vind dat juist heel belangrijk om te doen. We moeten er met z’n allen voor zorgen dat het zorgsysteem vooruit gaat. Er is nu alleen maar geld voor het oplossen van problemen, en niet voor het voorkomen ervan. En dat is waar het naar mijn idee misgaat.

Wat is de relatie tussen leefstijl en prostaatproblematiek?

We weten dat zowel prostaatkanker als ook goedaardige groei van de prostaat onder invloed staan van leefstijl. Factoren zoals overgewicht, leefstijlgerelateerde diabetes en ook het eten van vlees zorgen voor laaggradige ontstekingen in je darmen. En dat leidt uiteindelijk tot een stressrespons in het lichaam en groei van de prostaat.

Het eten van vlees, dat is een gevoelig onderwerp...

Zeker. Ik heb vlees ook benoemd in mijn boek, maar ik heb vaak overwogen om het eruit te halen. Er is nu zo’n ‘lobby’ van mensen die grasgevoerd rund eten en zeggen dat dit heilig is en goed is voor hun spiemassa. Maar als je alle studies op een hoop gooit – en ik heb ze echt allemaal uitgepluisd – dan is het toch wel duidelijk dat vlees bevorderlijk is voor prostaatkankercelgroei en prostaatgroei in het algemeen. Dus als een patiënt daar last van heeft (gehad), zou ik altijd zeggen: ga minderen met vlees.

In mijn boek heb ik een ideaal voedingspatroon uitgeschreven, om te herstellen na kanker en om de laaggradige ontstekingen tegen te gaan. Dit houdt in dat je genoeg eiwitten moet eten om je spieren weer op te bouwen, maar ook dat je voldoende antioxidanten binnenkrijgt en dat je je microbioom goed voedt. Dus veel verschillende soorten ingrediënten, met name plantaardig. Veel groenten en fruit, peulvruchten, weinig vlees, een beetje vis, gezonde vetten, omega-3-vetzuren, voldoende vitamine D. Voor je seksualiteit is het belangrijk dat je, blijkt uit studies, een voedingspatroon aanhoudt dat goed is voor je bloedvaten.

Vertel, wat is de link tussen voeding, bloedvaten en seksuele problemen?

Zo’n 30% van de seksuele klachten heeft te maken met psychische, hormonale of zenuwproblemen, zoals na prostaatoperaties. De rest is vaatverkalking, ofwel atherosclerose. Hart- en vaatziekten zijn doodsoorzaak nummer 2 in Nederland, na kanker. Meestal een gevolg van overgewicht, ongezond voedsel en inactief leven. Wanneer de bloedvaatjes dicht gaan zitten, stopt uiteindelijk ook de erectie of wordt die ‘onbetrouwbaar’, om het zo maar even te zeggen. Een erectieprobleem is een van de eerste tekenen van atherosclerose. Ik vind het niet zinnig om deze mannen viagra te geven. Het kan wel en het werkt best wel, maar als je alleen dat voorschrijft en er niet bij zegt dat ze ook moeten afvallen en hun vaatgezondheid moeten verbeteren, dan zijn ze een jaar later weer terug op consult omdat de pillen niet meer werken – en drie jaar later hebben ze misschien wel zeer ernstige hartproblemen.

Uit studies blijkt dat het mediterrane dieet een goed voedingspatroon bij hart- en vaatproblematiek is. Maar dan wel koolhydraat-verlaagd. Dat wint het van alle andere diëten. Het keto-dieet kwam er wel goed uit, maar dat heeft ook flinke nadelen. Je moet dan veel vlees eten en als je een man van vijftigplus bent, zou ik dat absoluut niet aanraden. Een mediterraan dieet dat koolhydraat-verlaagd is zou ik dan ook het meest ideaal noemen. Gebruik bijvoorbeeld courgette-pasta in plaats van pasta van tarwe.

Je noemde net omega-3-vetzuren en vitamine D. Werk jij met supplementen in je behandelplan?

Van een aantal voedingsstoffen is natuurlijk bekend dat we ze absoluut nodig hebben. Zo weten we dat als je te weinig vitamine D in je lichaam hebt, je ook niet goed testosteron kunt aanmaken. Als je te weinig magnesium hebt ook niet. Ook zink is heel belangrijk voor de aanmaak van testosteron. Door gezonde voeding en voldoende beweging in de buitenlucht zou je deze voedingsstoffen voldoende binnen moeten krijgen, maar wanneer je bijvoorbeeld geen vis eet adviseer ik wel om een omega-3-supplement te nemen. Vis is sowieso een moeilijk punt, want er zit veel microplastics in. Ik adviseer dan ook vooral kleine visjes die onderaan de voedselketen staan, zoals sardientjes – maar kom dan maar voldoende aan je omega-3-vetzuren.

Wat is jouw plan van aanpak bij nieuwe patiënten?

Ik vraag allereerst heel veel dingen uit. Wat is de leefstijl, hoe ziet het voedingspatroon eruit? Als de patiënt voor een erectieprobleem komt, dan vraag ik of dit ook optreedt als hij het in zijn eentje probeert, of dat het bijvoorbeeld alleen in de ochtend optreedt. Dit geeft mij inzicht in de mogelijke oorzaken. Soms heb ik echte ‘fitboys’ in mijn spreekuur, die veel naar de sportschool gaan. Bij hen neem ik ook al snel de hormonen mee. Vervolgens ga ik gerichte onderzoeken doen. Voornamelijk bloedonderzoek naar de verschillende (hormoon)waarden, maar soms op indicatie ook urineonderzoek. Hierna kom ik tot een behandelplan.

Hoe reageren patiënten als je hen attendeert op leefstijlaanpassingen?

Nou, mensen vinden het vaak niet zo leuk. Ze willen over het algemeen toch een ‘quick fix’ en die geef ik hun niet. Ik schrijf, afhankelijk van de problemen en oorzaken, wel medicatie voor, hoor. Dat kan bijvoorbeeld hormoontherapie zijn of een middel voor de behandeling van seksuele problemen in de tussentijd. Maar bij een ongezonde leefstijl en/of overgewicht ga ik daar absoluut het gesprek over aan. Ik probeer daarbij duidelijk te maken dat ze niet alleen seksuele problemen kunnen oplossen, maar ook echt oud(er) kunnen worden met deze aanpassingen. Dat leg ik ook op die manier uit: ‘Wil je over tien jaar nog met je kleinzoon kunnen voetballen?’ Het blijft wel lastig, want ik kan ze hier natuurlijk niet van dag tot dag in begeleiden en ik ga ook niet mee de sportschool in. Patiënten moeten dit zelf allemaal uitvogelen, er zijn geen budgetten voor. Maar over het algemeen nemen ze de adviezen wel aan en passen ze hun leefstijl aan.

Seks is voor veel mannen een heel belangrijk punt. Ik denk dat het meer motivatie geeft dan iets als langetermijngezondheid. Vaak hebben ze dergelijke adviezen ook al eens van de huisarts gehoord, dus helemaal nieuw is het meestal niet voor ze.

Zo heb ik een succesverhaal van een patiënt die in de vijftig was en een erectiestoornis had. Hij was veel te zwaar en had al diabetes type 2. Bij die aandoening krijgt vrijwel iedereen uiteindelijk te maken met erectieproblemen, omdat niet alleen de doorbloeding minder wordt en er sprake is van laaggradige ontstekingen, maar ook omdat de zenuwen minder goed werken. Hij had vanuit de huisarts al leefstijladviezen gekregen, maar hier niets mee gedaan. Toen kwam hij bij mij voor de erectiestoornis. Hij besloot zijn leefstijl te veranderen en veel af te vallen. De erecties kwamen terug en hij was ook nog eens van zijn diabetes af.

* Er zijn meer voedings- en leefstijladviezen te geven voor prostaatkanker en daaruit voortvloeiende seksuele problemen. In deze podcast wordt daar uitvoeriger op in gegaan: https://app.springcast.fm/15761/prostaat-lust-en-last Ivonne Pappot spreekt er met Melianthe Nicolai en met ervaringsdeskundigen Jeroen de Haas en Hugo Plug. 