Vis(olie) is nog steeds gezond | Voedingsgeneeskunde

Vis(olie) is nog steeds gezond

Deze bijdrage gaat over de gezondheidsaspecten van EPA en DHA in vis(olie), en hoe een optimale visolievetzuurstatus bereikt kan worden. Vis kan ook schadelijke stoffen bevatten, zoals zware metalen en persistente organische verontreinigingen. Met name komen zware metalen, dioxines, PCB’s, PFAS, micro- en nanoplastics hier aan bod. In hoeverre moeten we ons daar zorgen over maken en komen ze ook voor in visoliesupplementen?

Vetzuren met lange onvertakte koolstofketens (14-24 koolstofatomen) worden onderverdeeld in families. Een bekende meervoudig onverzadigde familie is die van de omega-3-vetzuren, waartoe behoren het plantaardige alfalinoleenzuur (ALA, vooral in lijnzaadolie) en de ‘visolievetzuren’ eicosapentaeenzuur (EPA) en docosahexaeenzuur (DHA) (figuur 1). Ook bekend is de omega-6-familie, met daarin het plantaardige linolzuur (LA) en het vooral dierlijke arachidonzuur (AA).

Visolievetzuren

De omega-3- en -6-families kunnen we niet maken: ze zijn ‘essentieel’. LA kan gemakkelijk worden omgezet naar AA, maar ALA kan niet in voldoende mate worden omgezet naar de visolievetzuren EPA en DHA (figuur 1)^1-1e. EPA wordt slechts mondjesmaat omgezet in DHA.^1e,1f,36 Suppletie van DHA verhoogt ook de EPA-status, maar dat komt door het sparen van EPA en niet door de terugomzetting van DHA naar EPA.^1h AA komt eveneens uit de voeding en kan terug omgezet worden naar LA. We lijken een voorraadje van AA te bezitten in de vorm van adrenic acid (22:4ω6) dat, via terugomzetting naar AA, de AA-status constant kan houden.^2a-2e Eigenlijk moeten we vooral LA, EPA en DHA uit de voeding halen² en mogelijk zijn AA en DHA de werkelijke essentiële vetzuren.^2c LA zelf is in slechts kleine hoeveelheden nodig voor een barrièrefunctie in de huid.² Vanwege het succes van de slogan ‘meervoudig onverzadigde vetzuren goed voor hart en bloedvaten’³ hebben we er meer dan genoeg van in onder andere ons vetweefsel: eigenlijk (veel) te veel. AA is uitermate belangrijk:^2,4,5 daarvan bestaat in de westerse wereld, behoudens een zeldzame aangeboren stofwisselingsziekte (a-betalipoproteïnemie), nagenoeg nooit een tekort.

In ons lichaam competeren de omega-3- en -6-families op vele vlakken met elkaar: zowel voor de enzymen in hun metabolisme (figuur 1) als voor hun inbouw in membranen. Bij een lage visinname winnen LA en AA (omega-6) het met gemak van EPA en DHA (omega-3). Functioneel gaat het bij de omega-3/omega-6-ratio vooral om de competitie tussen LA en AA aan de ene kant en EPA en DHA aan de andere kant.^2,6,7,7a Zo veroorzaakt een hoge inname van plantaardige oliën (lees: LA) een verslechtering van de EPA+DHA-status. AA is cruciaal voor het starten van een ontstekingsreactie, dus van levensbelang. Dat gebeurt via AA-metabolieten: de prostaglandines en leukotriënen (figuur 1). EPA en DHA stoppen een ontstekingsreactie nadat AA zijn werk heeft gedaan. Interessant is dat het stopsignaal uitgaat van een metaboliet van AA (lipoxine A4). Een ontstekingsreactie stoppen gebeurt niet spontaan: daarvoor zijn metabolieten nodig die uitsluitend worden gemaakt uit EPA (resolvines) en DHA (resolvines, protectines, marasines). Als een ontstekingsreactie niet wordt gestopt ontstaat een toestand van ‘chronische lagegraad- (dus: milde) ontsteking’.^8-13a Zonder symptomen smeult het ‘vuurtje’ dan door, met een scala aan ziektes op lange termijn.^7,13-20

Een lage EPA+DHA-status is geassocieerd met: cardiovasculaire ziektes (atherosclerose, hartinfarct, beroerte), suboptimale neurologische ontwikkeling bij kinderen, neurodegeneratieve ziektes (alzheimer, parkinson), auto-immuunziektes (reumatoïde artritis, multiple sclerose, psoriasis, type 1-diabetes), (neuro)psychiatrische ziektes (depressie, ADHD), astma, allergie, maculadegeneratie en een ongunstige uitkomst van traumatische letsels (bijv. hersenletsel)^21a-b, operaties en infecties (waaronder COVID-19)⁷. EPA en DHA zijn niet (zoals vaak beweerd) ‘anti-inflammatoir’, want ze onderdrukken het immuunsysteem niet.^7-20 Zoals bijvoorbeeld corticosteroïden (bijv. prednison) en NSAIDs (bijv. diclofenac, ibuprofen) dat wel doen.^21,22 EPA is de sterkste tegenpool van AA als het gaat om ontstekingsreacties, vooral omdat ze met elkaar competeren voor inbouw in membranen.^6,23,24,24a EPA alleen is als hooggedoseerd EPA-supplement werkzaam gebleken bij cardiovasculaire ziektes^25,25a en ook bij ‘depressie’^26-29. DHA heeft ook een essentiële structurele rol, onder andere in de (zich ontwikkelende) hersenen, waaronder het netvlies (visuele scherpte)³⁰, en de spermakwaliteit.^31,32 Maar eigenlijk zijn de functies van EPA en DHA sterk overlappend en aanvullend.^33,34 Ze kunnen elkaar ook tegenwerken.^35,36

Vis(olie)aanbevelingen

De aanbeveling voor Nederlandse volwassenen is één keer per week 100 gram vis, bij voorkeur vette vis. Deze aanbeveling komt overeen met ongeveer 200 mg EPA+DHA/dag.^36a-d Vóór 2015 was de aanbeveling nog twee maal vis per week waarvan één maal vette vis, overeenkomend met 450 mg EPA+DHA/dag.^36e Voor zwangere vrouwen is het huidige advies twee keer vis per week: één keer vette vis, zoals zalm of forel, en één keer magere vis, zoals tilapia of schol. Voor zwangerschap mag een supplement van 250-450 mg DHA/dag ook.^37d Binnen Europa varieert de aanbeveling voor niet-zwangere/lacterende volwassenen van 200 tot 1.000 mg EPA+DHA per dag.^36f De huidige aanbeveling in Nederland zit dus aan de ondergrens.

Visolie-experts adviseren 500 mg EPA+DHA/dag voor de algemene gezonde volwassen bevolking om het risico op cardiovasculaire ziekte te verlagen, en 700 mg/dag voor zwangere en lacterende vrouwen waarvan ten minste 300 mg DHA (tabel 1).^37d,f-i Voor personen die reeds een vorm van cardiovasculaire ziekte hebben: 1.000 mg EPA+DHA/dag en hogere innames voor andere condities (zoals hoge bloeddruk en triglyceriden). Deze laatste doseringen dienen eerst te worden overlegd met de behandelende arts.^36g-j In figuur 2 is de dosis-responsecurve geschetst voor de relatie tussen de EPA+DHA-inname en de sterkte van de diverse fysiologische effecten die kunnen worden behaald. Ook is weergegeven hoe lang het duurt voor een klinisch effect wordt behaald.^36p Het moeilijkst (niet weergegeven) is om een nieuw evenwicht in de hersenen te bereiken want de DHA-turnover (halfwaardetijd) in de hersenen bedraagt 2,5 jaar.^37l,m Waarschijnlijk verklaart deze lange duur het op zijn hoogst geringe effect van visolie bij neurodegeneratieve ziektes. Het benadrukt het belang van preventie, want een reeds ontstane ziekte ‘repareer’ je niet zo snel. Hogere doseringen^36p kunnen bloedingen veroorzaken en versterken de werking van bloedverdunners.^16k Mogelijk kan ook boezemfibrilleren ontstaan in hartpatiënten,^36l maar dat is nog onzeker.^36m Deze potentiële bijwerking beïnvloedt het huidige advies voor gezonde personen in ieder geval niet.^36n,o De EFSA stelde in 2012 dat er bij volwassenen geen ongewenste effecten zijn bij innames tot 1 g DHA/dag, 1,8 g EPA/dag en 5 g EPA+DHA/dag.^37k

De invloedrijke European Society for Clinical Nutrition and Metabolism (ESPEN) raadt visolie aan bij personen met gevorderde kanker die chemotherapie ondergaan en risico lopen op ongewenst gewichtsverlies en ondervoeding. Deze zogeheten cachexie wordt veroorzaakt door chronische ontsteking, leidt tot versneld spierverlies^36q en heeft een ongunstig effect op de antikankerbehandeling, kwaliteit van leven en de overleving.^36q,r Visolie verbetert de eetlust, voedselinname, vetvrije massa en het lichaamsgewicht.^36s,t

Visolievetzuurstatus

De status van visolievetzuren in het lichaam wordt gemeten aan de hand van de ‘omega-3-index’. Sommige onderzoekers vertalen de omega-3/omega-6-ratio naar de EPA/AA-ratio in plasma, rode bloedcellen of andere weefsels.^36u-w,37e Een lage EPA/AA-ratio is gecorreleerd met een hoger risico op coronaire hartziekte, acuut coronair syndroom, myocardinfarct, beroerte, chronisch hartfalen, perifere arteriële ziekte en vaatziekte.^37e De optimale plasma EPA/AA-grens, gebaseerd op het laagste cardiovasculaire ziekterisico, is ≥0,77 g/g.^36u,v De optimale waarde van de omega-3-index is ≥8 g EPA+DHA per 100 gram (8 g%) vetzuren in rode bloedcellen en vormt het laagste risico op hart- en vaatziekte, depressie en waarschijnlijk vele andere ziektes.^36x Nederland scoort gemiddeld 4,48 g/100 g,^36y en dat komt overeen met de waarneming dat anno 2019-2021 slechts 30% van de volwassenen de huidige karige aanbeveling haalt van één keer vis per week, bij voorkeur vette vis. In 2012-2016 was dit nog 33%.^36z,37b,c In 2019-2021 bedroeg de EPA+DHA-inname door volwassenen Nederlanders 225 mg/dag, waarvan 32 mg/dag uit supplementen.^37b EPA en DHA komen niet alleen uit vis (20,1%), maar ook uit vlees (22,8%), eieren (10,3%), melk (8,5%) en vetten/oliën (8,4%).^37j Vlees en eieren hebben echter een ongunstige (lage) EPA/AA-ratio (0,01-0,18 g/g)³⁷ⁿ ten opzichte van vis (9,8-14,1 g/g)^37o en beïnvloeden derhalve de EPA/AA-ratio van de consument negatief. Het is dus niet verstandig om alleen naar de EPA+DHA-inname te kijken, want een redelijke inname hiervan kan door een simultane hoge inname van LA (plantaardige oliën) en AA (vlees/eieren) het onderspit delven. Onlangs is vastgesteld dat de EPA/AA-ratio in het traditioneel visetende Japan van 2002-2012 is gedaald. De meest waarschijnlijke oorzaak is het eten van meer vlees ten koste van vis, vooral bij jongeren.^37p,q

Om van een omega-3-index van ongeveer 4,5 g/100 g te komen op het optimum van 8 g/100 g is een dagelijkse dosering nodig van ongeveer 1.250 mg EPA+DHA per dag uit een (triglyceriden)visoliesupplement. Het optimum van 8 g/100 g wordt dan pas na 13 weken bereikt.^37a Dat is dus in rode bloedcellen; in andere weefsels kan het (veel) langer duren (figuur 2). Genoemde 1.250 mg EPA+DHA/dag is 6,5 keer meer dan de huidige Gezondheidsraad aanbeveling van 200 mg/dag. Het komt overeen met 90 g vis/dag of 3,6 gram visolie per dag uit een gangbaar supplement dat voor 33% uit EPA+DHA bestaat. Het is duidelijk dat de huidige aanbeveling in Nederland (200 mg EPA+DHA/dag) een visolievetzuurstatus oplevert die ver verwijderd is van de optimale EPA+DHA-status. Zo’n aanbeveling gaat mank aan inzicht in interactie, als tegelijkertijd een andere commissie aanbeveelt om plantaardige oliën te gebruiken als vervanging van verzadigd vet.

Verontreinigingen in vis

Nutriënten komen bij voorkeur uit onze voeding, en voeding uit de zee vormt de meest geconcentreerde EPA+DHA-bron.^37-44 Deze bron is echter vervuild met giftige zware metalen (waaronder kwik), dioxines/polychloorbifenylen (PCB’s), polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK’s), pesticiden (bijv. DDT), stoffen in plastics (bisfenol A, ftalaten), per- en polyfluoralkylstoffen (PFA’S) en micro/nano-plastics (MNP). Ze verdwijnen slechts langzaam uit het milieu. In tabel 2 zijn hun huidige maximaal toelaatbare gehalten in visolie en visvlees weergegeven. Naast een ‘teveel’ en een ‘te weinig’ zijn er zijn vier types bedreigingen in voedingsmiddelen: fysieke (door contact met de huid, via ademhalingslucht), biologische (micro-organismen), chemische (natuurlijke, zoals ciguatoxine uit vis, en door de mens gemaakt of toegevoegd, bijvoorbeeld dioxines/PCBs, acrylamide, bisfenol A) en allergische (bijv. schaaldieren, ei, pinda’s).^44a De hier besproken chemische stoffen behoren tot de giftige zware metalen en persisterende organische verontreinigers (POP’s), die via de voedselketen door ons worden geconsumeerd en schade kunnen veroorzaken. Zwangere vrouwen, jonge kinderen en fervente viseters lopen de grootste risico’s. Wat zijn de risico’s en hoe groot zijn deze?

Zware metalen, (methyl)kwik

Elementair kwik (een vloeistof bij kamertemperatuur) is een reactief en giftig zwaar metaal dat afkomstig is uit natuurlijke bronnen (vulkanen) en menselijke activiteit (kolencentrales, goudwinning, afvalverbranding). Bacteriën kunnen anorganisch kwik omzetten naar methylkwik.

Dat is de belangrijkste vorm waarin we kwik naar binnen krijgen en het gebeurt vooral via vis.^{53-53d,57,59a-f} Methylkwik wordt goed opgenomen door mensen en dieren, en is daarom het schadelijkst. Het lost slecht op in water en kan zich ophopen in weefsels, waaronder het centraal zenuwstelsel, alwaar het jaren kan verblijven. Een te hoge kwikbelasting kan leiden tot stoornissen in de gevoelssensatie (paresthesie), onsamenhangende bewegingen (ataxie) en sensorische afwijkingen bij volwassenen, en vertraagde cognitieve en neuromusculaire ontwikkeling met permanente neurologische schade na blootstelling in de baarmoeder of op jonge leeftijd.^53-55

De EFSA heeft de tolerable weekly intake (TWI) voor anorganisch kwik gesteld op 4 mcg/kg lichaamsgewicht per week. Deze TWI is gebaseerd op het gewichtsverlies van de nieren bij mannelijke ratten. Voor methylkwik is de TWI vastgesteld op 1,3 mcg (als kwik)/kg lichaamsgewicht per week. Deze is gebaseerd op een negatief effect bij de ontwikkeling van het zenuwstelsel van het zich ontwikkelende kind in de baarmoeder.^57,58 De EFSA bracht in 2014 de consumptie van ongeveer 1-2 porties zeevruchten per week, en de consumptie tot 3-4 porties per week tijdens de zwangerschap, in verband met een betere neurologische ontwikkeling bij kinderen vergeleken met geen consumptie van zeevruchten. Dergelijke hoeveelheden waren ook gerelateerd aan een lager risico op sterfte door coronaire hartziekten bij volwassenen.^58a

Bij de giftigheid van zware metalen gaat het niet alleen om de hoeveelheid kwik, cadmium, arseen en lood, maar ook om de context. Selenium, ook een zwaar metaal, zit eveneens in vis en vormt een ‘antigif’ voor zijn meer giftige tegenhangers. Het gaat weer eens om interactie. Vooral (oudere) grote vissen aan de top van de voedselketen (haai, zwaardvis, tegelvis, koningsmakreel, grootoogtonijn, paling) kunnen ten opzichte van selenium te veel giftige zware metalen bevatten. Het advies is om deze niet te eten, en vooral niet door zwangere vrouwen en jonge kinderen.^46-52 Het Voedingscentrum publiceert op hun website een lijst van vissen die tijdens de zwangerschap wel en niet kunnen worden gegeten. De lijst is gebaseerd op het advies van één keer vette vis (100 g) plus één keer magere vis (100 g) per week, waarbij dan ook de gehaltes aan kwik, dioxine en PFAS binnen de perken worden gehouden. Als alternatief kan tijdens de zwangerschap dagelijks een visoliesupplement met 250-450 mg DHA worden ingenomen.^37d

Dioxines/PCB’s

Dioxines zijn organochloor-bijproducten van de afvalverbranding, het bleken van papier en de productie van pesticiden en polyvinylchloridekunststoffen. Polychloorbifenylen (PCB’s) zijn door mensen gemaakte organochloor-verbindingen die bestand zijn tegen hoge temperaturen en druk, en daarom gebruikt werden in elektrische apparatuur zoals condensatoren en transformators, in hydraulische en warmteoverdrachtsvloeistoffen, en als smeermiddel en weekmakers.^60-65 Evenals zware metalen⁵⁰ en PFAS (zie verderop) verschillen de gehaltes aan dioxines/PCB’s sterk per regio. De Baltische zee, Rijn en Noordzee zijn bijvoorbeeld sterk met dioxines/PCB’s vervuild.^66,67 In de periode 1970-80 is de productie van PCB’s verboden en is via regelgeving de uitstoot van dioxines zeer sterk afgenomen. Hun gehaltes in voedingsmiddelen, zoals vis,^68,68a-b zijn vervolgens sterk gedaald.⁶⁴ Ook in moedermelk daalde het dioxine/PCB-gehalte.^68c,d

Dioxines/PCB’s zijn in de natuur moeilijk afbreekbaar, hopen zich dus op, ook in ons (vooral in vetweefsel), en schaden de gezondheid van mens en dier.^55,69 De schadelijkheid van een mengsel van dioxines en PCB’s wordt meestal weergegeven als toxische equivalenten (TEQ). Dit is de som is van de afzonderlijke componenten waarbij elke stof via een toxiciteitsequivalentiefactor wordt gecorrigeerd naar de werking van het meest schadelijke dioxine, genaamd 2,3,7,8-tetrachloordibenzo-p-dioxine (TCDD). Dioxine/PCB’s krijgen we vooral naar binnen via de consumptie van vlees, melk(producten, groente, en vis. Gekweekte vis bevat tegenwoordig lagere hoeveelheden dan wilde vis.^70,71 Dioxines/PCB’s worden vooral gelinkt aan de promotie van kanker, en het verstoren van de ontwikkeling van het kind, de werking van hormonen, fertiliteit, en het immuunsysteem (WHO). In 2018 stelde EFSA de TWI vast op 2 pg TEQ per kg lichaamsgewicht per week. Deze is gebaseerd op een negatief effect op de spermakwaliteit van jongens en mannen.⁶²

Een onderzoek uit 2007 schatte dat de dioxine/PCB-grens werd bereikt bij de consumptie van drie keer 150 gram per week vette vis die in België het meest werd geconsumeerd.⁶⁶ Een recenter (2023) rapport van het ‘Duits Federaal Instituut voor Risicobeoordeling’ (BfR) becijferde dat reeds bij één maal vis per week de dioxine/PCB-norm wordt overschreden voor paling, gerookte hondshaai, brasem, forel, haring, snoek en andere. De laagste innames waren uit kabeljauw, tonijn en regenboogforel. Voor PFAS (zie verderop) gold een soortgelijk verhaal.⁷² In een recente 17,4 jaar durende observationele studie (2024) met ruim 450.000 Europese volwassenen vertoonde een ‘gematigde’ dioxine/PCB-inname de laagste totale mortaliteit. Deze was niet toe te schrijven aan een lagere cardiovasculaire mortaliteit maar aan een lagere kankermortaliteit. De dosis-responsecurve is dus U-vormig en suggereert dat gematigde innames juist gunstig uitwerken op het kankerrisico (‘hormese’). Een andere mogelijkheid is dat de hogere innames vooral stammen uit de inname van vis, en dat de nutriënten daarin de schadelijkheid van dioxines/PCB’s compenseren.⁷³

Dioxines zijn arylhydrocarbons, Ze activeren de arylhydrocarbon-receptor.⁷⁴ Deze uitermate belangrijke receptor is onder andere met groei en kanker geassocieerd.⁷⁵ Vitamine B12 en folaat zijn eveneens arylhydrocarbons, en die remmen de arylhydrocarbon-receptor. Tekorten aan folaat en vitamine B12 zijn op deze manier verantwoordelijk gebleken voor het ontstaan van neuralebuisdefecten,⁷⁶ dus niet het 1C-metabolisme of de afwijkende DNA-synthese die hiervoor lang verantwoordelijk zijn gehouden. De huidige hypothese is dat dioxines en andere agonisten die de arylhydrocarbon-receptor chronisch activeren, vooral toxisch voor ons zijn bij tekorten aan folaat en vitamine B12.^76a Zulke tekorten komen wijdverspreid voor.

In 2006 werd becijferd dat als 100.000 mensen levenslang 1 gram EPA+DHA per dag zouden eten uit zalm, er na 70 jaar 7.125 minder doden zouden zijn aan hart en vaatziektes, tegen 8-24 meer doden aan kanker. Voor alle leeftijden was het voordeel vanwege minder hart- en vaatziekte ongeveer 500 keer groter dan het nadeel door meer kanker.⁵⁵ Zo’n studie zegt natuurlijk niets over de negatieve invloed van contaminanten op andere eindpunten zoals fertiliteit, nageslacht,⁷³ immuunsysteem of de neurologie.⁵⁵ De boodschap is echter dat de schadelijkheid van giftige stoffen altijd moet worden gewogen tegen de voordelen van het voedingsproduct (zie verderop) en ook dat een risico van nul niet bestaat.

PFAS

Met per- en polyfluoroalkylsubstanties (PFAS) wordt een groep van duizenden, door mensen gemaakte, stoffen bedoeld die fluorkoolstofverbindingen (CF₃ of CF₂) bevatten. Ze zijn wateroplosbaar en daardoor in het milieu (bijv. het oppervlaktewater) zeer mobiel. Vanwege hun exceptionele hittestabiliteit en het afstoten van water en vet worden ze voor vele doeleinden gebruikt, zoals het coaten van anti-aanbakpannen (teflon) en regenjassen.^77-80,88 PFAS worden gelinkt aan een verandering van de immuun- en schildklierfunctie, leverziekte, verstoring van lipidenhuishouding, verstoorde werking van insuline, nierziekte, verstoorde voortplanting en ontwikkeling, en kanker.^85,88

PFAS worden opgenomen door dieren maar ook planten.^81,82 Vis, vlees, fruit(producten), en eierproducten dragen het meest bij aan de inname door de mens.⁸⁹ Vis is de grootste bijdrager van PFAS via de voeding.⁸³ Het PFAS-gehalte van paling in de Nederlandse rivieren en meren is schrikbarend hoog en overschrijdt in ruime mate de huidige norm. Gekweekte vis bevat doorgaans lagere gehaltes dan wilde vis.⁸⁴ De meeste PFAS krijgen we naar binnen via onze voeding; in Nederland is dat ruim drie keer meer dan uit het drinkwater. Het PFAS-gehalte in het drinkwater dat is gemaakt uit oppervlaktewater, is hoger dan in drinkwater gemaakt uit grondwater.^86,90

PFAS worden via het maag-darmkanaal goed opgenomen en verlaten het lichaam via de urine of feces. In de nieren worden ze grotendeels teruggeresorbeerd en ze hebben derhalve lange halfwaardetijden variërend van 3,3 tot 5,5 jaar,^89a met een grote interindividuele variatie.^89bIn 2020 stelde de EFSA de TWI voor PFAS op 4,4 nanogram per kilogram per week. De basis van EFSA’s TWI-grens was een verlaagde immuunrespons op vaccinatie.⁸⁹ Het gaat hierbij om de som van vier soorten PFAS te weten: perfluorooctane sulfonic acid (PFOS), perfluorooctanoic acid (PFOA), perfluorononanoic acid (PFNA) en perfluorohexane sulfonic acid (PFHxS). Deze maken tezamen 90% uit van de PFAS die aantoonbaar zijn in het plasma van personen in geïndustrialiseerde landen.

De huidige (2024) inname van PFAS in Nederland is boven de ‘gezondheidskundige grenswaarde’.^86,90 Sinds 2021 mag drinkwater niet meer dan 0,5 mcg/L PFAS bevatten.⁹¹ Bij de Europese Commissie ligt een voorstel om de productie, het vermarkten en het gebruik van PFAS geleidelijk aan banden te leggen, uiteindelijk af te schaffen, en gebruik alleen toe te staan als bewezen is dat ze onvervangbaar en essentieel zijn voor de maatschappij.^92,93

Micro- en nanoplastics

Plastic (zwerf)afval is moeilijk afbreekbaar en valt in het milieu uiteindelijk uiteen in kleine fragmenten die microplastics (deeltjes van 0,1 micrometer tot 5 mm) worden genoemd. Ze hebben uiteenlopende kleuren en vormen (rond, vezelachtig, hoekig, langgerekt). Deze vallen op hun beurt weer uiteen in fragmenten van 1-100 nm (‘nanoplastics’). Samen met microplastics worden ze afgekort tot MNP’s. Ze bestaan uit ten minste zeven groepen van polymeren, zoals het meest bekende polyester, polypropyleen en polyvinylchloride.^94-100 Het RIVM⁹⁹ stelde in 2024 vast dat in Nederland de drie belangrijkste bronnen van microplastics zijn: slijtage van banden op het wegdek, plastickorrels die in de industrie worden gebruikt voor plasticproducten, en plastic(zwerf)afval. Kleinere bronnen zijn verf, kleding, rubbergranulaat voor kunstgrasvelden en bepaalde pesticiden. Microplastics worden ook gebruikt in cosmetica en zonnebrandcrèmes, onder andere voor de smeerbaarheid. Omdat deze doelbewust door mensen zijn gemaakt worden ze primaire microplastics genoemd.^94-100

MNP’s worden op alle mogelijke manieren verspreid en zijn intussen overal. Ze worden opgenomen door planten, dieren en de mens. Ze komen binnen via de voeding, inhalatie en de huid en hebben de neiging om in ons op te hopen.^101-103 De gedachte is dat slechts deeltjes kleiner dan 150 mcm in onze darmen kunnen worden opgenomen en dat de kleinste met een diameter van < 1,5 mcm tot diep in onze organen kunnen binnendringen.¹⁰⁴ Ze zijn onder andere aangetroffen in de lever, placenta, longen, moedermelk, urine en feces. Onlangs zijn MNP’s aangetroffen in cholesterolrijke plaques die uit halsslagaders waren verwijderd. Hun aanwezigheid was geassocieerd met lokale ontsteking en een hoger risico op myocardinfarct, beroerte en overlijden.¹⁰⁵ MNP’s kunnen verontreinigende stoffen zoals POP’s, zware metalen en weekmakers aan zich binden. Het aandeel van deze ongewenste stoffen aan hun totale belasting wordt echter klein geacht.¹⁰⁴

Vooral dieren die in en op het water leven, hebben een grote kans om MNP’s op te nemen.^102,102a,106 Een belangrijke MNP-voedingsbron voor de mens vormen schelpdieren, zoals oesters en mossels. Deze voeden zich door grote volumina water te filtreren en kunnen niet goed onderscheid maken tussen hun voedsel en MNP’s.^102,102a Omdat we van deze dieren ook het maag-darmkanaal opeten, is de microplasticbelasting via hen groot.¹⁰⁴ Mossels kunnen 900 MNP’s bevatten per 225 g.⁹⁷ Ook gedroogde vissen kunnen grote hoeveelheden MNP’s bevatten, maar dat komt niet omdat de kieuwen en de inhoud van hun maag-darmkanaal mee worden gedroogd.¹⁰⁷ Een studie uit Australië laat zien dat vis, en dus ook ander voedsel, besmet kan raken door de bereiding in een menselijke omgeving, en dat de focus ten minste deels moet verschuiven naar MNP-verspreiding in de verwerkings- en verkooppuntomgeving.¹⁰⁹

De manier waarop MNP’s schade veroorzaken is via oxidatieve stress, schade aan membranen en genetisch materiaal en het activeren van een immuunrespons. De huidige kennis stamt vooral uit in-vitro-experimenten en dierstudies. Ze geven aan dat schade aan vele organen kan optreden, waaronder het zenuwstelsel, longen, cardiovasculair systeem, maag-darmkanaal en het reproductief systeem.^102,103,110 Onlangs is het koken van (hard) kraanwater geïdentificeerd als een verbazingwekkend eenvoudige manier om MNP te verwijderen. Hierbij co-precipiteren MNP met calciumcarbonaat.^110a Anno 2024 zijn er inzake MNP’s onvoldoende toxiciteit en toxikinetische gegevens voorhanden om een betrouwbare risicoanalyse te maken ten behoeve van een TWI.^104,104a Het huidige beleid is om plasticzwerfafval (o.a. ‘plasticsoep’) sterk te verminderen.¹⁰⁸ In oktober 2023 is een Europese wet ingevoerd die de toevoeging van microplastics aan producten afbouwt tot 2035.⁹⁸

Visoliesupplementen

Vis- en algenoliesupplementen vormen een uitweg voor de potentieel schadelijke stoffen in vis.

Hierbij dient men altijd in gedachten te houden dat een vis/alg meer is dan een elegante verpakking voor EPA+DHA. In principe voldoen supplementen aan de normen die door de autoriteiten worden gesteld (tabel 2). Zo mogen mariene oliën (visolie, visleverolie en oliën van andere mariene organismen die in de handel worden gebracht voor de eindverbruiker) maximaal 6,0 pg WHO-PCDD/ F-PCB-TEQ/g vet bevatten, zijnde de som van schadelijke dioxinen en dioxineachtige PCB’s.^124,124a Voor de TOTOX-waarde (TOTale OXidatie; mate van ‘ranzigheid’) bestaat geen wettelijke norm. Op de huidige etiketten van visoliesupplementen is geen informatie te vinden over de TOTOX-waarde en schadelijke contaminanten. Soms is enige informatie te halen uit de websites van de fabrikanten.

In 2010 rapporteerde een Noorse studie (RUBIN-196)¹²⁵ dat de oxidatiestatus van de meeste omega-3-oliën (vloeibaar en als capsules), die zonder recept in natuurvoedingswinkels werden verkocht, niet voldeden aan de TOTOX-grenswaarde van 26 die door de GOED (Global Organisation for EPA & DHA, brancheorganisatie) wordt gesteld.^126,127 In 2015 waren de visoliesupplementen in Nieuw-Zeeland hoog geoxideerd en voldeden niet aan de vermelde omega-3-gehaltes.¹¹² Uit een recente (2024) studie in de VS komt geen gunstiger beeld naar voren: 68% van de gearomatiseerde en 13% van de niet-gearomatiseerde omega-3-supplementen haalde niet de 26 TOTOX-norm van het GOED.¹²⁶ Sommige fabrikanten vermelden de TOTOX-waarde op hun website, maar de huidige situatie in Nederland is niet in kaart gebracht door een onafhankelijk instituut.

In 2006 was in de VS de hoeveelheid kwik in visoliesupplementen te verwaarlozen en ook was de belasting van dioxines/PCB’s laag bij de gebruikelijke doses van 1-3 gram visolie per dag.⁵⁵ In een recente (2024) studie in Japan voldeden alle 37 onderzochte visoliesupplementen aan de WHO-norm voor PCB’s.¹¹¹ In 2022 rapporteerde de EFSA dat het niet mogelijk was om vast te stellen of het huidige decontaminatieproces voor dioxines/PCB’s in visolie voldeed aan de criteria zoals vastgelegd door de Europese Commissie.^113,114 Inzake contaminanten in commercieel verkrijgbare visoliesupplementen zijn me geen officiële rapporten bekend die de huidige situatie in Nederland beschrijven. Zulke gegevens zijn belangrijk omdat de Gezondheidsraad zwangere vrouwen 250-450 mg DHA/dag uit een supplement adviseert.¹²⁹

De NPN (Natuur- en Gezondheidsproducten Nederland)¹²⁸ is de branchevereniging voor producenten, grondstofleveranciers, groothandelaren, importeurs en distributeurs van voedingssupplementen. De leden^128b hebben een gedragscode^128c getekend waarin staat dat ze zich aan de omschreven kwaliteits- en veiligheidsnormen houden. De NPN liet me via emailcontact weten dat ‘er mogelijk kwaliteitsverschillen zijn tussen de verschillende visoliepreparaten. Consumenten die kwaliteit belangrijk vinden wordt aangeraden om alleen producten van gerenommeerde merken aan te schaffen. Alle NPN-leden hebben ‘kwaliteit’ hoog in het vaandel staan. De NPN adviseert hun leden om op bepaalde punten strengere normen te hanteren dan wettelijk verplicht’.

De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) controleert of producenten, handelaars en verkopers zich houden aan de wettelijke regels voor voedsel en diervoeders. Op mijn vraag aan de NVWA op 19 november 2024 inzake controle op de kwaliteit van visoliesupplementen (specifiek: TOTOX, methylkwik, dioxines, PCB’s, PFAS en de vitamines A en D) en de rapporten hierover kreeg ik op 13 december het volgende antwoord. ‘Voor PFAS in voedingssupplementen geldt nog geen maximumgehaltes (maximumgehalten voor PFAS in levensmiddelen zijn vastgelegd in EU VO 2023/915, en gelden tot nu toe enkel voor de waarsoorten: vlees en eetbaar slachtafval, visserijproducten en tweekleppige weekdieren en eieren). Daar waar maximumgehalten zijn voor PFAS of andere contaminanten, controleert de NVWA risicogericht en steekproefsgewijs levensmiddelen aan de hand van monstername. Dit in het kader van het Nationaal Plan Contaminanten (https://www.nvwa.nl/onderwerpen/contaminanten-in-levensmiddelen/control…). De Europese Commissie heeft de intentie om EFSA een mandaat te geven voor een risk benefit analysis voor bepaalde contaminanten in vis (zoals dioxine, PCB’s, PFAS, kwik en gebromeerde vlamvertragers). Verder willen we graag doorverwijzen naar de branchevereniging NPN’.

Conclusies

Vissen, schelpdieren en zeewier zijn rijke bronnen van nutriënten waaraan menigeen tekorten heeft, waaronder EPA, DHA, jodium en selenium.^37-44 Wetenschappers zijn het erover eens dat, indien de aanbevelingen worden gevolgd, de voordelen van vis ruim opwegen tegen de nadelen van de eveneens aanwezige hoeveelheden kwik en dioxine/PCB’s.^{55,115,116,116a} Ook wegen de voordelen van moedermelk ruim op tegen de nadelen van de hierin eveneens aanwezige potentieel schadelijke verontreinigende stoffen.^117,118 In kinderen van moeders die vis aten werden gunstigere associaties met prenatale kwikniveaus aangetoond voor wat betreft het IQ, wiskundig/wetenschappelijk redeneren en geboortegewicht, dan in kinderen waarvan de moeders geen vis aten.¹¹⁹

Op basis van de gehaltes aan methylkwik, dioxines en PFAS heeft de Gezondheidsraad in 2021 een lijst gepubliceerd van de vissen die tijdens de zwangerschap kunnen worden gegeten.³⁷ⁱ Ook het Voedingscentrum,^37d de EFSA,^58,58a,121 de Amerikaanse Environmental Protection Agency (EPA)⁵⁹ en U.S. Food and Drug Administration (FDA)¹²⁰ geven uitgebreide informatie over de vissen die veilig zijn. Vanwege de soms sterk lokale aard van de verontreinigingen is het belangrijk om over informatie te beschikken van de herkomst. Kennis van de verontreiniging in de lokale regio is ook belangrijk als zelfgevangen vis wordt geconsumeerd. Een lichtpuntje is dat de dioxine/PCB-gehaltes vanwege strenge regelgeving dalen. Van PFAS en microplastics is echter nog weinig bekend, maar tot nader orde lijkt het niet verstandig om paling uit Nederlandse wateren te eten.

Persoonlijke mening

Voedingswetenschappers en populaire praat in de media maken zich drukker over de potentieel giftige stoffen in vis dan over de ziekten die op lange termijn worden veroorzaakt door de subklinische tekorten aan micronutriënten waaraan vis rijk is, zoals EPA, DHA, jodium en selenium. Dit is uiteraard geen pleidooi om giftige stoffen te verspreiden. Bij het onderwerp ‘giftigheid’ wordt nooit gevraagd naar ‘het bewijs’ voor de gehanteerde grenzen. Grenzen voor het beoordelen van vitamine- en mineraal-innames en -status moeten daarentegen aan hoge (‘evidence-based’) normen voldoen om te kunnen ontsnappen aan de populaire uitspraak: ‘vitamine- en mineraalsupplementen zijn niet nodig en ze kunnen nog giftig zijn ook’. Grenzen voor subklinische deficiënties zijn ten minste even moeilijk te bepalen als toxische grenzen en bevatten in tegenstelling tot een toxische grens geen veiligheidsmarge in de vorm van een onzekerheidsfactor.

De EPA+DHA-status van gezonde Nederlandse volwassenen is mijlenver van de optimale waarde,^36y 90% heeft een serum-seleniumgehalte onder de optimale waarde¹¹² en 61% van de zwangere vrouwen heeft zowel een te lage inname van jodium als selenium.¹²³ In Nederland komt 60% van de jodiuminname niet uit een natuurlijke voedingsbron.^129a Schijnbaar maken weinigen zich daar druk om: supplementen zijn immers niet nodig en ze kunnen nog giftig zijn ook. Er bestaat een, vanuit een oogpunt van preventie, macabere consensus op basis van de statistiek dat maar liefst 10% van de bevolking een gebruikelijke inname mag hebben onder de geschatte gemiddelde behoefte aan een essentieel nutriënt: de zogenaamde ‘EAR cut-off method’.^136,136a De enigszins overbodige constatering daarbij is dat ‘als de gemiddelde inname van een individu langdurig onder de ADH is, er een verhoogde waarschijnlijkheid is dat deze inname ontoereikend is en dat deze waarschijnlijkheid toeneemt naarmate de inname verder onder de ADH komt’.¹³⁷ Er is geen standpunt over de acties waartoe zo’n waarde van een individu moet leiden en daarmee is zo'n persoon voor de volksgezondheid niet meer dan één van de vele getallen in een voedselconsumptiepeiling. Het argument dat (1) selenium een antidotum is tegen de toxiciteit van giftige zware metalen, (2) selenium tegenwicht biedt aan de oxidatieve stress die uitgaat van de besproken POP’s in ons milieu, en (3) selenium planten weerbaarder maakt tegen biotische en abiotisch stress en er daardoor minder gewasbeschermingsmiddelen en onkruidverdelgers nodig zijn,^130-133 hoor je niet en weten de criticasters van subklinische deficiënties waarschijnlijk ook niet. Even pikant als paradoxaal is dat deze criticasters ook steevast vóór preventie zijn.

Dankwoord

Prof. dr. ir. Gertjan Schaafsma en dr. Janneke Dijck-Brouwer leverden opbouwend commentaar; Msc. Marianne van Geest (regulatory Affairs & Science) en ir. Saskia Geurts (directeur) van de NPN leverden waardevolle informatie inzake de brancheorganisatie en de wettelijk toegestane maximale verontreinigingsniveaus. 

Voeding

Frits Muskiet

em. hoogleraar pathofysiologie en klinische chemische analyse

Voedingsgeneeskunde (2025) jg. 26 nr. 3

Referenties

Fish(oil)

1. Essential Fatty Acids. Linus Pauling Institute. Micronutrient Information Center. Oregon State University, accessed 2 November 2024
https://lpi.oregonstate.edu/mic/other-nutrients/essential-fatty-acids

1a. Baker EJ, Miles EA, Burdge GC, Yaqoob P, Calder PC. Metabolism and functional effects of plant-derived omega-3 fatty acids in humans. Prog Lipid Res. 2016 Oct;64:30-56. doi: 10.1016/j.plipres.2016.07.002. Epub 2016 Aug 3. PMID: 27496755.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27496755/

1b. Brenna JT, Salem N Jr, Sinclair AJ, Cunnane SC; International Society for the Study of Fatty Acids and Lipids, ISSFAL. alpha-Linolenic acid supplementation and conversion to n-3 long-chain polyunsaturated fatty acids in humans. Prostaglandins Leukot Essent Fatty Acids. 2009 Feb-Mar;80(2-3):85-91. doi: 10.1016/j.plefa.2009.01.004. Epub 2009 Mar 9. PMID: 19269799.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19269799/

1c. Burdge GC. Metabolism of alpha-linolenic acid in humans. Prostaglandins Leukot Essent Fatty Acids. 2006 Sep;75(3):161-8. doi: 10.1016/j.plefa.2006.05.013. Epub 2006 Jul 7. PMID: 16828546.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16828546/

1e. Fokkema MR, Brouwer DA, Hasperhoven MB, Martini IA, Muskiet FA. Short-term supplementation of low-dose gamma-linolenic acid (GLA), alpha-linolenic acid (ALA), or GLA plus ALA does not augment LCP omega 3 status of Dutch vegans to an appreciable extent. Prostaglandins Leukot Essent Fatty Acids. 2000 Nov;63(5):287-92. doi: 10.1054/plef.2000.0216. PMID: 11090255.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11090255/

1f. Peterson LD, Jeffery NM, Thies F, Sanderson P, Newsholme EA, Calder PC. Eicosapentaenoic and docosahexaenoic acids alter rat spleen leukocyte fatty acid composition and prostaglandin E2 production but have different effects on lymphocyte functions and cell-mediated immunity. Lipids. 1998 Feb;33(2):171-80. doi: 10.1007/s11745-998-0193-y. PMID: 9507239.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9507239/

1g. Horrobin D, Fokkema MR, Muskiet FA. The effects on plasma, red cell and platelet fatty acids of taking 12 g/day of ethyl-eicosapentaenoate for 16 months: dihomogammalinolenic, arachidonic and docosahexaenoic acids and relevance to Inuit metabolism. Prostaglandins Leukot Essent Fatty Acids. 2003 May;68(5):301-4. doi: 10.1016/s0952-3278(03)00007-3. PMID: 12711245.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12711245/

1h. Brenna JT. DHA retroconversion revisited: dietary DHA spares endogenous EPA. Am J Clin Nutr. 2019 Oct 1;110(4):789-790. doi: 10.1093/ajcn/nqz125. PMID: 31250891.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31250891/

2. Cunnane SC. Problems with essential fatty acids: time for a new paradigm? Prog Lipid Res. 2003 Nov;42(6):544-68. doi: 10.1016/s0163-7827(03)00038-9. PMID: 14559071.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14559071/

2a. Hansen HS, Jensen B, von Wettstein-Knowles P. Apparent in vivo retroconversion of dietary arachidonic to linoleic acid in essential fatty acid-deficient rats. Biochim Biophys Acta. 1986 Sep 12;878(2):284-7. doi: 10.1016/0005-2760(86)90158-x. PMID: 3092868.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/3092868/

2b. Crawford MA, Sinclair AJ, Hall B, Ogundipe E, Wang Y, Bitsanis D, Djahanbakhch OB, Harbige L, Ghebremeskel K, Golfetto I, Moodley T, Hassam A, Sassine A, Johnson MR. The imperative of arachidonic acid in early human development. Prog Lipid Res. 2023 Jul;91:101222. doi: 10.1016/j.plipres.2023.101222. Epub 2023 Feb 4. PMID: 36746351.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36746351/

2c. Anez-Bustillos L, Dao DT, Fell GL, Baker MA, Gura KM, Bistrian BR, Puder M. Redefining essential fatty acids in the era of novel intravenous lipid emulsions. Clin Nutr. 2018 Jun;37(3):784-789. doi: 10.1016/j.clnu.2017.07.004. Epub 2017 Jul 8. PMID: 28716367; PMCID: PMC5840041.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28716367/

2d. Hagve TA, Christophersen BO. Evidence for peroxisomal retroconversion of adrenic acid (22:4(n-6)) and docosahexaenoic acids (22:6(n-3)) in isolated liver cells. Biochim Biophys Acta. 1986 Feb 12;875(2):165-73. doi: 10.1016/0005-2760(86)90165-7. PMID: 2935195.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/2935195/

2e. Kopf PG, Zhang DX, Gauthier KM, Nithipatikom K, Yi XY, Falck JR, Campbell WB. Adrenic acid metabolites as endogenous endothelium-derived and zona glomerulosa-derived hyperpolarizing factors. Hypertension. 2010 Feb;55(2):547-54. doi: 10.1161/HYPERTENSIONAHA.109.144147. Epub 2009 Dec 28. PMID: 20038752; PMCID: PMC2819927.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20038752/

3. Voedingscentrum. Onverzadigd vet. Accessed 2 November 2024
https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/onverzadigd-vet.aspx#:~:tex…

4. Rao JS, Lee HJ, Rapoport SI, Bazinet RP. Mode of action of mood stabilizers: is the arachidonic acid cascade a common target? Mol Psychiatry. 2008 Jun;13(6):585-96. doi: 10.1038/mp.2008.31. Epub 2008 Mar 18. PMID: 18347600.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18347600/

5. Zhang Y, Liu Y, Sun J, Zhang W, Guo Z, Ma Q. Arachidonic acid metabolism in health and disease. MedComm (2020). 2023 Sep 20;4(5):e363. doi: 10.1002/mco2.363. PMID: 37746665; PMCID: PMC10511835.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/37746665/

6. Sears, B. "Omega-3 fatty acids and cardiovascular disease: Dose and AA/EPA ratio determine the therapeutic outcome." CellR4 6.3 (2018): e2531.
https://www.cellr4.org/wp-content/uploads/sites/2/2018/09/e2531-Omega-3…

7. Calder PC. n-3 polyunsaturated fatty acids, inflammation, and inflammatory diseases. Am J Clin Nutr. 2006 Jun;83(6 Suppl):1505S-1519S. doi: 10.1093/ajcn/83.6.1505S. PMID: 16841861.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16841861/

7a. Bibus D, Lands B. Balancing proportions of competing omega-3 and omega-6 highly unsaturated fatty acids (HUFA) in tissue lipids. Prostaglandins Leukot Essent Fatty Acids. 2015 Aug;99:19-23. doi: 10.1016/j.plefa.2015.04.005. Epub 2015 Apr 18. PMID: 26002802.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26002802/

8. Serhan CN, Chiang N. Endogenous pro-resolving and anti-inflammatory lipid mediators: a new pharmacologic genus. Br J Pharmacol. 2008 Mar;153 Suppl 1(Suppl 1):S200-15. doi: 10.1038/sj.bjp.0707489. Epub 2007 Oct 29. PMID: 17965751; PMCID: PMC2268040.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17965751/

9. Serhan CN, Chiang N, Van Dyke TE. Resolving inflammation: dual anti-inflammatory and pro-resolution lipid mediators. Nat Rev Immunol. 2008 May;8(5):349-61. doi: 10.1038/nri2294. PMID: 18437155; PMCID: PMC2744593.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18437155/

10. Simopoulos AP, Serhan CN, Bazinet RP. The need for precision nutrition, genetic variation and resolution in Covid-19 patients. Mol Aspects Med. 2021 Feb;77:100943. doi: 10.1016/j.mam.2021.100943. Epub 2021 Jan 28. PMID: 33551236; PMCID: PMC7843119.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33551236/

11. Serhan CN, Brain SD, Buckley CD, Gilroy DW, Haslett C, O'Neill LA, Perretti M, Rossi AG, Wallace JL. Resolution of inflammation: state of the art, definitions and terms. FASEB J. 2007 Feb;21(2):325-32. doi: 10.1096/fj.06-7227rev. PMID: 17267386; PMCID: PMC3119634.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17267386/

12. Calder PC. Eicosapentaenoic and docosahexaenoic acid derived specialised pro-resolving mediators: Concentrations in humans and the effects of age, sex, disease and increased omega-3 fatty acid intake. Biochimie. 2020 Nov;178:105-123. doi: 10.1016/j.biochi.2020.08.015. Epub 2020 Aug 26. PMID: 32860894.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32860894/

13. Muskiet, F. A. "De evolutionaire achtergrond, oorzaak en consequenties van chronische systemische lage graad ontsteking; betekenis voor de klinische chemie." Ned Tijdschr Klin Chem Labgeneesk 36.4 (2011): 199-214.
https://www.nvkc.nl/files/ntkc/Evolutionaireachtergrondchronischesystem…

13a. Sugimoto MA, Sousa LP, Pinho V, Perretti M, Teixeira MM. Resolution of Inflammation: What Controls Its Onset? Front Immunol. 2016 Apr 26;7:160. doi: 10.3389/fimmu.2016.00160. PMID: 27199985; PMCID: PMC4845539.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27199985/

14. Egger G, Dixon J. Obesity and chronic disease: always offender or often just accomplice? Br J Nutr. 2009 Oct;102(8):1238-42. doi: 10.1017/S0007114509371676. Epub 2009 May 18. PMID: 19445817.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19445817/

15. Calder PC, Bosco N, Bourdet-Sicard R, Capuron L, Delzenne N, Doré J, Franceschi C, Lehtinen MJ, Recker T, Salvioli S, Visioli F. Health relevance of the modification of low grade inflammation in ageing (inflammageing) and the role of nutrition. Ageing Res Rev. 2017 Nov;40:95-119. doi: 10.1016/j.arr.2017.09.001. Epub 2017 Sep 9. PMID: 28899766.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28899766/

16. Hutchinson AN, Tingö L, Brummer RJ. The Potential Effects of Probiotics and ω-3 Fatty Acids on Chronic Low-Grade Inflammation. Nutrients. 2020 Aug 11;12(8):2402. doi: 10.3390/nu12082402. PMID: 32796608; PMCID: PMC7468753.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32796608/

17. Headland SE, Norling LV. The resolution of inflammation: Principles and challenges. Semin Immunol. 2015 May;27(3):149-60. doi: 10.1016/j.smim.2015.03.014. Epub 2015 Apr 22. PMID: 25911383.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25911383/

18. Rogers J. The inflammatory response in Alzheimer's disease. J Periodontol. 2008 Aug;79(8 Suppl):1535-43. doi: 10.1902/jop.2008.080171. PMID: 18673008.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18673008/

19. Mayer K, Schaefer MB, Seeger W. Fish oil in the critically ill: from experimental to clinical data. Curr Opin Clin Nutr Metab Care. 2006 Mar;9(2):140-8. doi: 10.1097/01.mco.0000214573.75062.0a. PMID: 16477179.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16477179/

20. Ruiz-Núñez B, Kuipers RS, Luxwolda MF, De Graaf DJ, Breeuwsma BB, Dijck-Brouwer DA, Muskiet FA. Saturated fatty acid (SFA) status and SFA intake exhibit different relations with serum total cholesterol and lipoprotein cholesterol: a mechanistic explanation centered around lifestyle-induced low-grade inflammation. J Nutr Biochem. 2014 Mar;25(3):304-12. doi: 10.1016/j.jnutbio.2013.11.004. Epub 2013 Dec 2. PMID: 24524903.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24524903/

21. Cooper C, Chapurlat R, Al-Daghri N, Herrero-Beaumont G, Bruyère O, Rannou F, Roth R, Uebelhart D, Reginster JY. Safety of Oral Non-Selective Non-Steroidal Anti-Inflammatory Drugs in Osteoarthritis: What Does the Literature Say? Drugs Aging. 2019 Apr;36(Suppl 1):15-24. doi: 10.1007/s40266-019-00660-1. PMID: 31073921; PMCID: PMC6509083.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31073921/

21a. Bailes JE, Abusuwwa R, Arshad M, Chowdhry SA, Schleicher D, Hempeck N, Gandhi YN, Jaffa Z, Bokhari F, Karahalios D, Barkley J, Patel V, Sears B. Omega-3 fatty acid supplementation in severe brain trauma: case for a large multicenter trial. J Neurosurg. 2020 May 15;133(2):598-602. doi: 10.3171/2020.3.JNS20183. PMID: 32413868.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32413868/

21b. Mills JD, Bailes JE, Sedney CL, Hutchins H, Sears B. Omega-3 fatty acid supplementation and reduction of traumatic axonal injury in a rodent head injury model. J Neurosurg. 2011 Jan;114(1):77-84. doi: 10.3171/2010.5.JNS08914. Epub 2010 Jul 16. PMID: 20635852.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20635852/

22. Simon LS. Role and regulation of cyclooxygenase-2 during inflammation. Am J Med. 1999 May 31;106(5B):37S-42S. doi: 10.1016/s0002-9343(99)00115-1. PMID: 10390126.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10390126/

23. Sears, B. "Appropriate doses of omega-3 fatty acids for therapeutic results." CellR4 6 (2018): e2578.
https://www.cellr4.org/wp-content/uploads/sites/2/2018/12/e2578-Appropr…

24. Tani S. Association of a Low Serum Eicosapentaenoic Acid/Arachidonic Acid Ratio with the Risk of Acute Venous Thromboembolism. J Atheroscler Thromb. 2017 Oct 1;24(10):1011-1013. doi: 10.5551/jat.ED079. Epub 2017 May 24. PMID: 28539547; PMCID: PMC5656761.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28539547/

24a. Nelson JR, Raskin S. The eicosapentaenoic acid:arachidonic acid ratio and its clinical utility in cardiovascular disease. Postgrad Med. 2019 May;131(4):268-277. doi: 10.1080/00325481.2019.1607414. Epub 2019 May 7. PMID: 31063407.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31063407/

25. Bhatt DL, Steg PG, Miller M, Brinton EA, Jacobson TA, Ketchum SB, Doyle RT Jr, Juliano RA, Jiao L, Granowitz C, Tardif JC, Ballantyne CM; REDUCE-IT Investigators. Cardiovascular Risk Reduction with Icosapent Ethyl for Hypertriglyceridemia. N Engl J Med. 2019 Jan 3;380(1):11-22. doi: 10.1056/NEJMoa1812792. Epub 2018 Nov 10. PMID: 30415628.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30415628/

25a. Dinu M, Sofi F, Lotti S, Colombini B, Mattioli AV, Catapano AL, Casula M, Baragetti A, Wong ND, Steg PG, Ambrosio G. Effects of omega-3 fatty acids on coronary revascularization and cardiovascular events: a meta-analysis. Eur J Prev Cardiol. 2024 Nov 11;31(15):1863-1875. doi: 10.1093/eurjpc/zwae184. PMID: 38869144.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38869144/

26. Sublette ME, Ellis SP, Geant AL, Mann JJ. Meta-analysis of the effects of eicosapentaenoic acid (EPA) in clinical trials in depression. J Clin Psychiatry. 2011 Dec;72(12):1577-84. doi: 10.4088/JCP.10m06634. Epub 2011 Sep 6. PMID: 21939614; PMCID: PMC3534764.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21939614/

27. Martins JG. EPA but not DHA appears to be responsible for the efficacy of omega-3 long chain polyunsaturated fatty acid supplementation in depression: evidence from a meta-analysis of randomized controlled trials. J Am Coll Nutr. 2009 Oct;28(5):525-42. doi: 10.1080/07315724.2009.10719785. PMID: 20439549.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20439549/

28. Mocking RJ, Harmsen I, Assies J, Koeter MW, Ruhé HG, Schene AH. Meta-analysis and meta-regression of omega-3 polyunsaturated fatty acid supplementation for major depressive disorder. Transl Psychiatry. 2016 Mar 15;6(3):e756. doi: 10.1038/tp.2016.29. PMID: 26978738; PMCID: PMC4872453.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26978738/

29. Kelaiditis CF, Gibson EL, Dyall SC. Effects of long-chain omega-3 polyunsaturated fatty acids on reducing anxiety and/or depression in adults; A systematic review and meta-analysis of randomised controlled trials. Prostaglandins Leukot Essent Fatty Acids. 2023 May;192:102572. doi: 10.1016/j.plefa.2023.102572. Epub 2023 Apr 2. PMID: 37028202.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/37028202/

30. Hsieh AT, Anthony JC, Diersen-Schade DA, Rumsey SC, Lawrence P, Li C, Nathanielsz PW, Brenna JT. The influence of moderate and high dietary long chain polyunsaturated fatty acids (LCPUFA) on baboon neonate tissue fatty acids. Pediatr Res. 2007 May;61(5 Pt 1):537-45. doi: 10.1203/pdr.0b013e318045bec9. PMID: 17413857.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17413857/

Fish oil, sperm

31. Esmaeili V, Shahverdi AH, Moghadasian MH, Alizadeh AR. Dietary fatty acids affect semen quality: a review. Andrology. 2015 May;3(3):450-61. doi: 10.1111/andr.12024. Epub 2015 May 7. PMID: 25951427.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25951427/

32. Yuan C, Wang J, Lu W. Regulation of semen quality by fatty acids in diets, extender, and semen. Front Vet Sci. 2023 Apr 27;10:1119153. doi: 10.3389/fvets.2023.1119153. PMID: 37180054; PMCID: PMC10174315.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/37180054/

EPA and DHA differential effects

33. Choi GY, Calder PC. The differential effects of eicosapentaenoic acid and docosahexaenoic acid on cardiovascular risk factors: an updated systematic review of randomized controlled trials. Front Nutr. 2024 Sep 30;11:1423228. doi: 10.3389/fnut.2024.1423228. PMID: 39403396; PMCID: PMC11471719.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/39403396/

34. Muskiet FAJ, Muskiet MHA, Kuipers RS. Het faillissement van de verzadigd vethypothese van cardiovasculaire ziektes. Ned Tijdschr Klin Chem Labgeneesk 37.3 (2012): 192-211.
https://www.nvkc.nl/files/ntkc/2012-3-p192-211.pdf

35. Le VT, Knight S, Watrous JD, Najhawan M, Dao K, McCubrey RO, Bair TL, Horne BD, May HT, Muhlestein JB, Nelson JR, Carlquist JF, Knowlton KU, Jain M, Anderson JL. Higher docosahexaenoic acid levels lower the protective impact of eicosapentaenoic acid on long-term major cardiovascular events. Front Cardiovasc Med. 2023 Aug 23;10:1229130. doi: 10.3389/fcvm.2023.1229130. PMID: 37680562; PMCID: PMC10482040.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/37680562/

36. Pal A, Metherel AH, Fiabane L, Buddenbaum N, Bazinet RP, Shaikh SR. Do Eicosapentaenoic Acid and Docosahexaenoic Acid Have the Potential to Compete against Each Other? Nutrients. 2020 Dec 2;12(12):3718. doi: 10.3390/nu12123718. PMID: 33276463; PMCID: PMC7760937.
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7760937/

Fish(oil) recommendations, dose and status

36a. VoedingsCentrum. Vis. Accessed 16 november 2024
https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/vis.aspxONVZ

36b. Gezondheidsraad. Richtlijnen goede voeding 2015. Den Haag: Gezondheidsraad, 2015; publicatienr. 2015/24.
https://www.gezondheidsraad.nl/documenten/adviezen/2015/11/04/richtlijn…

36c. Voedingscentrum. De goede stoffen in vis. Accessed 23 May 2022

https://www.voedingscentrum.nl/nl/service/vraag-en-antwoord/gezonde-voe…

36d. Gezondheidsraad. Werkwijze van de Commissie Richtlijnen goede voeding 2015 - Achtergronddocument bij Richtlijnen goede voeding 2015. Den Haag: Gezondheidsraad, 2015; publicatienr. A15/03.
https://www.gezondheidsraad.nl/documenten/adviezen/2015/11/04/werkwijze…

36c. Gezondheidsraad. Vis - Achtergronddocument bij Richtlijnen goede voeding 2015. Den Haag: Gezondheidsraad, 2015; publicatienr. A15/25.
https://www.gezondheidsraad.nl/documenten/adviezen/2015/11/04/vis-achte…

36d. Gezondheidsraad. Eicosapentaeenzuur en docosahexaeenzuur – Achtergronddocument bij Richtlijnen goede voeding 2015. Den Haag: Gezondheidsraad, 2015; publicatienr. A15/17.
https://www.gezondheidsraad.nl/documenten/adviezen/2015/11/04/eicosapen…

36e. Gezondheidsraad. Richtlijnen goede voeding 2006. Den Haag: Gezondheidsraad, 2006; publicatie nr 2006/21. Accessed 23 May 2022
https://www.gezondheidsraad.nl/documenten/adviezen/2006/12/18/richtlijn…

36f. Lofstedt A, de Roos B, Fernandes PG. Less than half of the European dietary recommendations for fish consumption are satisfied by national seafood supplies. Eur J Nutr. 2021 Dec;60(8):4219-4228. doi: 10.1007/s00394-021-02580-6. Epub 2021 May 17. PMID: 33999272; PMCID: PMC8572203.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33999272/

36g. The Global Organization for EPA and DHA Omega-3 (GOED). EPA+DHA Daily Intake Recommendations. Accessed 23 May 2022
https://goedomega3.com/storage/app/media/pdf/GOED%20Intake%20Recommenda…

36h. International Society for the Study of Fatty Acids and Lipids’ (ISSFAL). Intake of PUFA in Healthy Adults. Accessed 23 May 2022
https://www.issfal.org/statement-3

36i. The Global Organization for EPA and DHA Omega-3 (GOED). Global Recommendations for EPA and DHA Intake (Rev 16 April 2014) accessed 13 May 2022
https://blogit.ts.fi/wp-content/uploads/2018/04/Global-Omega-3-Intake-R…

36j. Skulas-Ray AC, Wilson PWF, Harris WS, Brinton EA, Kris-Etherton PM, Richter CK, Jacobson TA, Engler MB, Miller M, Robinson JG, Blum CB, Rodriguez-Leyva D, de Ferranti SD, Welty FK; American Heart Association Council on Arteriosclerosis, Thrombosis and Vascular Biology; Council on Lifestyle and Cardiometabolic Health; Council on Cardiovascular Disease in the Young; Council on Cardiovascular and Stroke Nursing; and Council on Clinical Cardiology. Omega-3 Fatty Acids for the Management of Hypertriglyceridemia: A Science Advisory From the American Heart Association. Circulation. 2019 Sep 17;140(12):e673-e691. doi: 10.1161/CIR.0000000000000709. Epub 2019 Aug 19. PMID: 31422671.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31422671/

36k. Lee JH, O'Keefe JH, Lavie CJ, Marchioli R, Harris WS. Omega-3 fatty acids for cardioprotection. Mayo Clin Proc. 2008 Mar;83(3):324-32. doi: 10.4065/83.3.324. Erratum in: Mayo Clin Proc. 2008 Jun;83(6):730. PMID: 18316000.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18316000/

36l. Gencer B, Djousse L, Al-Ramady OT, Cook NR, Manson JE, Albert CM. Effect of Long-Term Marine ɷ-3 Fatty Acids Supplementation on the Risk of Atrial Fibrillation in Randomized Controlled Trials of Cardiovascular Outcomes: A Systematic Review and Meta-Analysis. Circulation. 2021 Dec 21;144(25):1981-1990. doi: 10.1161/CIRCULATIONAHA.121.055654. Epub 2021 Oct 6. PMID: 34612056; PMCID: PMC9109217.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34612056/

36m. Samuel M, Nattel S. Fish Oil Supplements May Increase the Risk for Atrial Fibrillation: What Does This Mean? Circulation. 2021 Dec 21;144(25):1991-1994. doi: 10.1161/CIRCULATIONAHA.121.057464. Epub 2021 Dec 20. PMID: 34928703.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34928703/

36n. Qian F, Tintle N, Jensen PN, Lemaitre RN, Imamura F, Feldreich TR, Nomura SO, Guan W, Laguzzi F, Kim E, Virtanen JK, Steur M, Bork CS, Hirakawa Y, O'Donoghue ML, Sala-Vila A, Ardisson Korat AV, Sun Q, Rimm EB, Psaty BM, Heckbert SR, Forouhi NG, Wareham NJ, Marklund M, Risérus U, Lind L, Ärnlöv J, Garg P, Tsai MY, Pankow J, Misialek JR, Gigante B, Leander K, Pester JA, Albert CM, Kavousi M, Ikram A, Voortman T, Schmidt EB, Ninomiya T, Morrow DA, Bayés-Genís A, O'Keefe JH, Ong KL, Wu JHY, Mozaffarian D, Harris WS, Siscovick DS; Fatty Acids and Outcomes Research Consortium (FORCE). Omega-3 Fatty Acid Biomarkers and Incident Atrial Fibrillation. J Am Coll Cardiol. 2023 Jul 25;82(4):336-349. doi: 10.1016/j.jacc.2023.05.024. PMID: 37468189.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/37468189/

36o. Guardino ET, Li Y, Nguyen XM, Wilson PWF, Gaziano JM, Cho K, Benjamin EJ, Djoussé L. Dietary ω-3 fatty acids and the incidence of atrial fibrillation in the Million Veteran Program. Am J Clin Nutr. 2023 Aug;118(2):406-411. doi: 10.1016/j.ajcnut.2023.06.001. Epub 2023 Jun 20. PMID: 37353210; PMCID: PMC10447488.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/37353210/

36p. Mozaffarian D, Rimm EB. Fish intake, contaminants, and human health: evaluating the risks and the benefits. JAMA. 2006 Oct 18;296(15):1885-99. doi: 10.1001/jama.296.15.1885. Erratum in: JAMA. 2007 Feb 14;297(6):590. PMID: 17047219.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17047219/

36q. Jatoi, A., & Loprinzi, C. (2016). Pathogenesis, clinical features, and assessment of cancer cachexia. UpToDate (pristupljeno 17.05. 2017) Dostupno na: http://www. uptodate. com.
https://www.medilib.ir/uptodate/show/2817

36r. Panebianco C, Villani A, Potenza A, Favaro E, Finocchiaro C, Perri F, Pazienza V. Targeting Gut Microbiota in Cancer Cachexia: Towards New Treatment Options. Int J Mol Sci. 2023 Jan 17;24(3):1849. doi: 10.3390/ijms24031849. PMID: 36768173; PMCID: PMC9916111.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36768173/

36s. Muscaritoli M, Arends J, Bachmann P, Baracos V, Barthelemy N, Bertz H, Bozzetti F, Hütterer E, Isenring E, Kaasa S, Krznaric Z, Laird B, Larsson M, Laviano A, Mühlebach S, Oldervoll L, Ravasco P, Solheim TS, Strasser F, de van der Schueren M, Preiser JC, Bischoff SC. ESPEN practical guideline: Clinical Nutrition in cancer. Clin Nutr. 2021 May;40(5):2898-2913. doi: 10.1016/j.clnu.2021.02.005. Epub 2021 Mar 15. PMID: 33946039.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33946039/

36t. Aredes MA, da Camara AO, de Paula NS, Fraga KYD, do Carmo MDGT, Chaves GV. Efficacy of ω-3 supplementation on nutritional status, skeletal muscle, and chemoradiotherapy toxicity in cervical cancer patients: A randomized, triple-blind, clinical trial conducted in a middle-income country. Nutrition. 2019 Nov-Dec;67-68:110528. doi: 10.1016/j.nut.2019.06.009. Epub 2019 Jun 14. PMID: 31445316.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31445316/

36u Sears, B. "Appropriate doses of omega-3 fatty acids for therapeutic results." CellR4 6 (2018): e2578.
https://www.cellr4.org/wp-content/uploads/sites/2/2018/12/e2578-Appropr…

36v. Sears, B. "Omega-3 fatty acids and cardiovascular disease: Dose and AA/EPA ratio determine the therapeutic outcome." CellR4 6.3 (2018): e2531.
https://www.cellr4.org/wp-content/uploads/sites/2/2018/09/e2531-Omega-3…

36w. Suwa M, Yamaguchi S, Komori T, Kajimoto S, Kino M. The Association between Cerebral White Matter Lesions and Plasma Omega-3 to Omega-6 Polyunsaturated Fatty Acids Ratio to Cognitive Impairment Development. Biomed Res Int. 2015;2015:153437. doi: 10.1155/2015/153437. Epub 2015 Oct 25. PMID: 26583090; PMCID: PMC4637015.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26583090/

36x. von Schacky C, Kuipers RS, Pijl H, Muskiet FAJ, Grobbee DE. Omega-3 fatty acids in heart disease-why accurately measured levels matter. Neth Heart J. 2023 Nov;31(11):415-423. doi: 10.1007/s12471-023-01759-2. Epub 2023 Feb 16. PMID: 36795219; PMCID: PMC10602979.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36795219/

36y. Schuchardt JP, Beinhorn P, Hu XF, Chan HM, Roke K, Bernasconi A, Hahn A, Sala-Vila A, Stark KD, Harris WS. Omega-3 world map: 2024 update. Prog Lipid Res. 2024 Jul;95:101286. doi: 10.1016/j.plipres.2024.101286. Epub 2024 Jun 13. PMID: 38879135.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38879135/

36z. RIVM. Verandering consumptie vetrijke producten en vis, accessed 17 November 2024
https://www.wateetnederland.nl/resultaten/veranderingen/verandering/vet…

37a. Walker RE, Jackson KH, Tintle NL, Shearer GC, Bernasconi A, Masson S, Latini R, Heydari B, Kwong RY, Flock M, Kris-Etherton PM, Hedengran A, Carney RM, Skulas-Ray A, Gidding SS, Dewell A, Gardner CD, Grenon SM, Sarter B, Newman JW, Pedersen TL, Larson MK, Harris WS. Predicting the effects of supplemental EPA and DHA on the omega-3 index. Am J Clin Nutr. 2019 Oct 1;110(4):1034-1040. doi: 10.1093/ajcn/nqz161. PMID: 31396625.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31396625/

37b. RIVM. Inname onverzadigde vetzuren. Accessed 23 May 2022
https://www.wateetnederland.nl/resultaten/energie-en-macronutrienten/in…

37c. RIVM. Vis en visvetzuren
https://www.wateetnederland.nl/resultaten/voedingsmiddelen/richtlijnen/…

37e. Nelson JR, Raskin S. The eicosapentaenoic acid:arachidonic acid ratio and its clinical utility in cardiovascular disease. Postgrad Med. 2019 May;131(4):268-277. doi: 10.1080/00325481.2019.1607414. Epub 2019 May 7. PMID: 31063407.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31063407/

37l. Umhau JC, Zhou W, Carson RE, Rapoport SI, Polozova A, Demar J, Hussein N, Bhattacharjee AK, Ma K, Esposito G, Majchrzak S, Herscovitch P, Eckelman WC, Kurdziel KA, Salem N Jr. Imaging incorporation of circulating docosahexaenoic acid into the human brain using positron emission tomography. J Lipid Res. 2009 Jul;50(7):1259-68. doi: 10.1194/jlr.M800530-JLR200. Epub 2008 Dec 26. PMID: 19112173; PMCID: PMC2694326.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19112173/

37m. Rapoport SI, Igarashi M. Can the rat liver maintain normal brain DHA metabolism in the absence of dietary DHA? Prostaglandins Leukot Essent Fatty Acids. 2009 Aug-Sep;81(2-3):119-23. doi: 10.1016/j.plefa.2009.05.021. Epub 2009 Jun 18. PMID: 19540098; PMCID: PMC2967256.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19540098/

37n. Wang DH, Qi L, Yang T, Dai C, Brenna JT, Wang Z. Omega-3 Long-Chain Polyunsaturated Fatty Acids in Nonseafood and Estimated Intake in the USA: Quantitative Analysis by Covalent Adduct Chemical Ionization Mass Spectrometry. J Agric Food Chem. 2024 Jul 10;72(27):15311-15320. doi: 10.1021/acs.jafc.4c03546. Epub 2024 Jun 29. PMID: 38943596.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38943596/

37o. Cladis DP, Kleiner AC, Freiser HH, Santerre CR. Fatty acid profiles of commercially available finfish fillets in the United States. Lipids. 2014 Oct;49(10):1005-18. doi: 10.1007/s11745-014-3932-5. Epub 2014 Aug 10. PMID: 25108414.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25108414/

37p. Honda T, Chen S, Hata J, Shibata M, Furuta Y, Oishi E, Sakata S, Kitazono T, Ninomiya T. Changes in the Eicosapentaenoic Acid to Arachidonic Acid Ratio in Serum over 10 Years in a Japanese Community: The Hisayama Study. J Atheroscler Thromb. 2023 Jun 1;30(6):589-600. doi: 10.5551/jat.63727. Epub 2022 Sep 10. PMID: 36089395; PMCID: PMC10244074.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36089395/

37q. Miyagawa N. The Ratio of Circulating Eicosapentaenoic Acid to Arachidonic Acid Ratio in the Community-Dwelling Japanese Population. J Atheroscler Thromb. 2023 Jun 1;30(6):587-588. doi: 10.5551/jat.ED222. Epub 2023 Jan 21. PMID: 36682774; PMCID: PMC10244068.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36682774/

37r. Tsoukalas D, Alegakis AK, Fragkiadaki P, Papakonstantinou E, Tsilimidos G, Geraci F, Sarandi E, Nikitovic D, Spandidos DA, Tsatsakis A. Application of metabolomics part II: Focus on fatty acids and their metabolites in healthy adults. Int J Mol Med. 2019 Jan;43(1):233-242. doi: 10.3892/ijmm.2018.3989. Epub 2018 Nov 14. PMID: 30431095; PMCID: PMC6257830.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30431095/

Fish recommendations pregnant women Health Council of the Netherlands

37d. Voedingscentrum. Is het goed om vis te eten tijdens je zwangerschap? accessed 17 November 2024
https://www.voedingscentrum.nl/nl/service/vraag-en-antwoord/zwanger-en-…

37f. Health Council of the Netherlands. Dietary recommendations for pregnant women. The Hague: Health Council of the Netherlands, 2021; publication no. 2021/26E. Executive summary.
https://www.healthcouncil.nl/documents/advisory-reports/2021/06/22/diet…

37g. Dietary recommendations for pregnant women. To: the Minister of Health, Welfare and Sport, the Minister for Medical Care and Sport and the State Secretary of Health, Welfare and Sport No 2021/26e, The Hague, June 22nd, 2021. Core advidory.
https://www.healthcouncil.nl/documents/advisory-reports/2021/06/22/diet…

37h. Health effects of nutrient intake from supplements during pregnancy. No. 2021/26-A3e, The Hague, June 22, 2021 Background document to: Dietary recommendations for pregnant women No. 2021/26, The Hague, June 22, 2021
https://www.healthcouncil.nl/documents/advisory-reports/2021/06/22/diet…

37i. Assessment of fish species and dosage of fish-fatty-acid supplements for pregnant women No. 2021/26-A6e, The Hague, June 22, 2021 Background document to: Dietary recommendations for pregnant women No. 2021/26, The Hague, June 22, 2021

ttps://www.healthcouncil.nl/binaries/healthcouncil/documenten/advisory-reports…

37j. RIVM. DNFCS 2019-2021: Mean contribution of food sources to intake of nutrients. Gewijzigd op: 28 mei 2024, accessed 19 November 2024
https://statline.rivm.nl/#/RIVM/nl/dataset/50122NED/table?ts=1732008304…

37k. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA). "Scientific opinion on the tolerable upper intake level of eicosapentaenoic acid (EPA), docosahexaenoic acid (DHA) and docosapentaenoic acid (DPA)." EFSA Journal 10.7 (2012): 2815.
https://efsa.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.2903/j.efsa.2012.2815

Nutrients in seafood

37. Hosomi R, Yoshida M, Fukunaga K. Seafood consumption and components for health. Glob J Health Sci. 2012 Apr 28;4(3):72-86. doi: 10.5539/gjhs.v4n3p72. PMID: 22980234; PMCID: PMC4776937.
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4776937/

38. Demelash Abera B, Alefe Adimas M. Health benefits and health risks of contaminated fish consumption: Current research outputs, research approaches, and perspectives. Heliyon. 2024 Jul 2;10(13):e33905. doi: 10.1016/j.heliyon.2024.e33905. PMID: 39050454; PMCID: PMC11268356.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/39050454/

39. Cunnane, Stephen C. "Survival of the fattest: the key to human brain evolution." (2005). Table 7.5 page 143
https://books.google.nl/books?hl=nl&lr=&id=_MFgDQAAQBAJ&oi=fnd&pg=PR7&d…

40. Thilsted, Shakuntala Haraksingh, et al. "Sustaining healthy diets: The role of capture fisheries and aquaculture for improving nutrition in the post-2015 era." Food Policy 61 (2016): 126-131.
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S030691921630001X?via…

41. Pauly D. How the global fish market contributes to human micronutrient deficiencies. Nature. 2019 Oct;574(7776):41-42. doi: 10.1038/d41586-019-02810-2. PMID: 31576030.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31576030/

42. Zhang Z, Fulgoni VL, Kris-Etherton PM, Mitmesser SH. Dietary Intakes of EPA and DHA Omega-3 Fatty Acids among US Childbearing-Age and Pregnant Women: An Analysis of NHANES 2001-2014. Nutrients. 2018 Mar 28;10(4):416. doi: 10.3390/nu10040416. PMID: 29597261; PMCID: PMC5946201.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29597261/

43. Watters, C. A., et al. "A cost analysis of EPA and DHA in fish, supplements and foods." J Nutr Food Sci 2.8 (2012): 1-5.
https://researchmap.jp/cedmonds/published_papers/6261197/attachment_fil…

44. Sidhu KS. Health benefits and potential risks related to consumption of fish or fish oil. Regul Toxicol Pharmacol. 2003 Dec;38(3):336-44. doi: 10.1016/j.yrtph.2003.07.002. PMID: 14623484.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14623484/

44a. Different types of food contamination and how to avoid them in your production line, accessed 19 November 2024.
https://www.yamatoscale.co.uk/different-types-of-food-contaminants-and-…

45. Sprague M, Chau TC, Givens DI. Iodine Content of Wild and Farmed Seafood and Its Estimated Contribution to UK Dietary Iodine Intake. Nutrients. 2021 Dec 31;14(1):195. doi: 10.3390/nu14010195. PMID: 35011067; PMCID: PMC8747335.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35011067/

Selenium as antidote of toxic heavy metals

46. Ralston NV, Raymond LJ. Dietary selenium's protective effects against methylmercury toxicity. Toxicology. 2010 Nov 28;278(1):112-23. doi: 10.1016/j.tox.2010.06.004. Epub 2010 Jun 16. PMID: 20561558.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20561558/

47. Zamora-Arellano NY, Betancourt-Lozano M, Ruelas-Inzunza J, Jara-Marini M, Girón-Pérez MI. Risk and Benefit Analysis of Fish Consumption in NW Mexico: Mercury, Selenium, and Fatty Acids. Arch Environ Contam Toxicol. 2022 Jul;83(1):36-46. doi: 10.1007/s00244-022-00939-2. Epub 2022 Jun 12. PMID: 35690954.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35690954/

48. Zwolak I. The Role of Selenium in Arsenic and Cadmium Toxicity: an Updated Review of Scientific Literature. Biol Trace Elem Res. 2020 Jan;193(1):44-63. doi: 10.1007/s12011-019-01691-w. Epub 2019 Mar 15. PMID: 30877523; PMCID: PMC6914719.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30877523/

49. Ganther HE, Goudie C, Sunde ML, Kopecky MJ, Wagner P. Selenium: relation to decreased toxicity of methylmercury added to diets containing tuna. Science. 1972 Mar 10;175(4026):1122-4. doi: 10.1126/science.175.4026.1122. PMID: 5062150.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/5062150/

50. Li ML, Thackray CP, Lam VWY, Cheung WWL, Sunderland EM. Global fishing patterns amplify human exposures to methylmercury. Proc Natl Acad Sci U S A. 2024 Oct;121(40):e2405898121. doi: 10.1073/pnas.2405898121. Epub 2024 Sep 23. PMID: 39312660; PMCID: PMC11459155.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/39312660/

51. Voedingscentrum. Zware metalen. Accessed 2 november 2024
https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/zware-metalen.aspx#:~:text=…

51a. Barone G, Storelli A, Meleleo D, Dambrosio A, Garofalo R, Busco A, Storelli MM. Levels of Mercury, Methylmercury and Selenium in Fish: Insights into Children Food Safety. Toxics. 2021 Feb 20;9(2):39. doi: 10.3390/toxics9020039. PMID: 33672494; PMCID: PMC7923435.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33672494/

51b. Spiller HA. Rethinking mercury: the role of selenium in the pathophysiology of mercury toxicity. Clin Toxicol (Phila). 2018 May;56(5):313-326. doi: 10.1080/15563650.2017.1400555. Epub 2017 Nov 10. PMID: 29124976.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29124976/#:~:text=The%20roles%20seleniu…

51c. Dr. Jockers. How Selenium Helps to Detox Mercury. Accessed 18 November 2024
https://drjockers.com/selenium-detoxify-mercury/

51d. Bjørklund G. Selenium as an antidote in the treatment of mercury intoxication. Biometals. 2015 Aug;28(4):605-14. doi: 10.1007/s10534-015-9857-5. Epub 2015 May 7. PMID: 25947386.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25947386/

51e. Raymond LJ, Ralston NVC. Mercury: selenium interactions and health implications. Neurotoxicology. 2020 Dec;81:294-299. doi: 10.1016/j.neuro.2020.09.020. Epub 2020 Oct 14. PMID: 35587137.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35587137/

51f. Rahman Z, Singh VP. The relative impact of toxic heavy metals (THMs) (arsenic (As), cadmium (Cd), chromium (Cr)(VI), mercury (Hg), and lead (Pb)) on the total environment: an overview. Environ Monit Assess. 2019 Jun 8;191(7):419. doi: 10.1007/s10661-019-7528-7. PMID: 31177337.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31177337/

51g. Plessi, Maria, Davide Bertelli, and Agar Monzani. "Mercury and selenium content in selected seafood." Journal of Food Composition and Analysis 14.5 (2001): 461-467.
https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0889157501910038

51h. Dietz R, Riget F, Born EW. An assessment of selenium to mercury in Greenland marine animals. Sci Total Environ. 2000 Jan 17;245(1-3):15-24. doi: 10.1016/s0048-9697(99)00430-1. PMID: 10682353.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10682353/

52. FDA. Mercury Levels in Commercial Fish and Shellfish (1990-2012)
https://www.fda.gov/food/environmental-contaminants-food/mercury-levels…

Mercury toxicity

53a. United States Environmental Protection Agency (EPA). Mercury, accessed 19 November 2024
https://www.epa.gov/mercury

53b. U.S. Food and Drug Administration (FDA). Mercury in Food, accessed 19 November 2024
https://www.fda.gov/food/environmental-contaminants-food/mercury-food

53c. European Food Safety Authority (EFSA). Scientific Opinion on the risk for public health related to the presence of mercury and methylmercury in food." Efsa Journal 10.12 (2012): 2985.
https://efsa.onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.2903/j.efsa.2012.2985

53d. Voedingscentrum. Zware metalen. Accessed 2 november 2024
https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/zware-metalen.aspx#:~:text=…

53. Rice KM, Walker EM Jr, Wu M, Gillette C, Blough ER. Environmental mercury and its toxic effects. J Prev Med Public Health. 2014 Mar;47(2):74-83. doi: 10.3961/jpmph.2014.47.2.74. Epub 2014 Mar 31. PMID: 24744824; PMCID: PMC3988285.
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3988285/

54. Shawn L. Posin; Erwin L. Kong; Sandeep Sharma. Mercury Toxicity. NCBI Bookshelf. A service of the National Library of Medicine, National Institutes of Health. StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 Jan-. Accessed 6 November 2024.
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK499935/?report=printable

55. Mozaffarian D, Rimm EB. Fish intake, contaminants, and human health: evaluating the risks and the benefits. JAMA. 2006 Oct 18;296(15):1885-99. doi: 10.1001/jama.296.15.1885. Erratum in: JAMA. 2007 Feb 14;297(6):590. PMID: 17047219.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17047219/

56. Mozaffarian D. Fish, mercury, selenium and cardiovascular risk: current evidence and unanswered questions. Int J Environ Res Public Health. 2009 Jun;6(6):1894-916. doi: 10.3390/ijerph6061894. Epub 2009 Jun 23. PMID: 19578467; PMCID: PMC2705224.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19578467/

57. Gezondheidsraad. Voedingsaanbevelingen voor zwangere vrouwen. Aan: de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, de minister voor Medische Zorg en de staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Nr. 2021/26, Den Haag, 22 juni 2021.
https://www.gezondheidsraad.nl/binaries/gezondheidsraad/documenten/advi…

58. EFSA Panel on Contaminants in the Food Chain (CONTAM). "Scientific Opinion on the risk for public health related to the presence of mercury and methylmercury in food." Efsa Journal 10.12 (2012): 2985.
https://scholar.google.nl/scholar?hl=nl&as_sdt=0%2C5&q=Scientific+Opini…

58a. EFSA Dietetic Products, Nutrition, and Allergies (NDA). "Scientific Opinion on health benefits of seafood (fish and shellfish) consumption in relation to health risks associated with exposure to methylmercury." EFSA journal 12.7 (2014): 3761.
https://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/pub/3761

59. United States Environmental Protection Agency (USA EPA) on Mercury. Choose Fish and Shellfish Wisely, accessed 8 November 2024.
https://www.epa.gov/choose-fish-and-shellfish-wisely

59a. Park JD, Zheng W. Human exposure and health effects of inorganic and elemental mercury. J Prev Med Public Health. 2012 Nov;45(6):344-52. doi: 10.3961/jpmph.2012.45.6.344. Epub 2012 Nov 29. PMID: 23230464; PMCID: PMC3514464.
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3514464/

59b. Posin SL, Kong EL, Sharma S. Mercury Toxicity. [Updated 2023 Aug 8]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 Jan-.
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK499935/

59c. Renu K, Chakraborty R, Myakala H, Koti R, Famurewa AC, Madhyastha H, Vellingiri B, George A, Valsala Gopalakrishnan A. Molecular mechanism of heavy metals (Lead, Chromium, Arsenic, Mercury, Nickel and Cadmium) - induced hepatotoxicity - A review. Chemosphere. 2021 May;271:129735. doi: 10.1016/j.chemosphere.2021.129735. Epub 2021 Jan 30. PMID: 33736223.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33736223/

59d. Dorea JG, Donangelo CM. Early (in uterus and infant) exposure to mercury and lead. Clin Nutr. 2006 Jun;25(3):369-76. doi: 10.1016/j.clnu.2005.10.007. Epub 2005 Nov 22. PMID: 16307830.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16307830/

59e. Kim EH, Kim IK, Kwon JY, Kim SW, Park YW. The effect of fish consumption on blood mercury levels of pregnant women. Yonsei Med J. 2006 Oct 31;47(5):626-33. doi: 10.3349/ymj.2006.47.5.626. PMID: 17066506; PMCID: PMC2687748.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17066506/

59f. Counter SA, Buchanan LH. Mercury exposure in children: a review. Toxicol Appl Pharmacol. 2004 Jul 15;198(2):209-30. doi: 10.1016/j.taap.2003.11.032. PMID: 15236954.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15236954/

Dioxins/PCBs toxicity

60. United States Environmental Protection Agency (EPA). Dioxin, accessed 19 November 2024
https://www.epa.gov/dioxin

61. U.S. Food and Drug Administration (FDA). Dioxins & PCBs, accessed 19 November 2024
https://www.fda.gov/food/environmental-contaminants-food/dioxins-pcbs

62. European Food Safety Authority (EFSA). Dioxins and related PCBs: tolerable intake level updated, accessed 19 November 2024
https://www.efsa.europa.eu/en/press/news/dioxins-and-related-pcbs-toler…

63. European Food Safety Authority (EFSA). Dioxins and PCBs, accessed 19 November 2024
https://www.efsa.europa.eu/en/topics/topic/dioxins-and-pcbs

64. Voedingscentrum. Dioxines, accessed 19 November 2024
https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/dioxines.aspxSee#:~:text=mo….

65. Voedingscentrum. PCBs, accessed 19 November 2024
https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/pcbs.aspx

66. Sioen, Isabelle, et al. "How to use secondary data on seafood contamination for probabilistic exposure assessment purposes? Main problems and potential solutions." Human and Ecological Risk Assessment 13.3 (2007): 632-657.
https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/10807030701341282

67. Dioxins and PCBs in the Baltic Sea. Baltic Marine Environment Protection Commission. Accessed 2 november 2024
https://helcom.fi/wp-content/uploads/2020/06/Helcom_171_Dioxins_PCBs.pdf

68. Fernandes, Alwyn, et al. "Trends in the dioxin and PCB content of the UK diet." (2004).
https://www.osti.gov/etdeweb/biblio/20828122.

68a. Polak-Juszczak L, Waszak I, Szlinder-Richert J, Wójcik I. Levels, time trends, and distribution of dioxins and polychlorinated biphenyls in fishes from the Baltic Sea. Chemosphere. 2022 Nov;306:135614. doi: 10.1016/j.chemosphere.2022.135614. Epub 2022 Jul 7. PMID: 35810860.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35810860/

68b. Rahul CM, Gayathri K, Kesavachandran CN. Global trends of dioxin and dioxin-like PCBs in animal-origin foods: a systematic review and gap areas. Environ Monit Assess. 2024 May 9;196(6):529. doi: 10.1007/s10661-024-12690-3. Erratum in: Environ Monit Assess. 2024 Jul 10;196(8):719. doi: 10.1007/s10661-024-12904-8. PMID: 38724861.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38724861/

68c. Houlihan, Margarete, et al. "Concentrations of polychlorinated dibenzo-p-dioxins (PCDDs), polychlorinated dibenzofurans (PCDFs) and polychlorinated biphenyls (PCBs) in human milk from Ireland: temporal trends and implications for nursing infant exposure." Journal of Environmental Exposure Assessment 1.1 (2021): 2.
https://pdfs.semanticscholar.org/3045/ae0299e3058df2300cde2a308f11d287a…

68d. Breast milk: Dioxin concentrations decrease continually BfR Information Nr. 011/2011, 23 March 2011
https://www.bfr.bund.de/cm/349/breast-milk-dioxin-concentrations-decrea…

69. Facts About Illinois' Polychlorinated Biphenyls (PCBs) Advisory, accessed 19 November 2024
https://dph.illinois.gov/topics-services/environmental-health-protectio…

70. van Leeuwen SP, Leonards PE, Traag WA, Hoogenboom LA, de Boer J. Polychlorinated dibenzo-p-dioxins, dibenzofurans and biphenyls in fish from the Netherlands: concentrations, profiles and comparison with DR CALUX bioassay results. Anal Bioanal Chem. 2007 Sep;389(1):321-33. doi: 10.1007/s00216-007-1352-6. Epub 2007 Jun 13. PMID: 17565487.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17565487/

71. Jensen IJ, Eilertsen KE, Otnæs CHA, Mæhre HK, Elvevoll EO. An Update on the Content of Fatty Acids, Dioxins, PCBs and Heavy Metals in Farmed, Escaped and Wild Atlantic Salmon (Salmo salar L.) in Norway. Foods. 2020 Dec 19;9(12):1901. doi: 10.3390/foods9121901. PMID: 33352671; PMCID: PMC7766777.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33352671/

72. Exposure assessment for the intake of PCDD/Fs and dioxin-like PCBs as well as PFAS through the consumption of different fish species Opinion No. 043/2023 of the BfR dated 27 September 2023
https://www.bfr.bund.de/cm/349/exposure-assessment-for-the-intake-of-pc…

73. Fiolet T, Nicolas G, Casagrande C, Horvath Z, Frenoy P, Weiderpass E, Gunter MJ, Manjer J, Sonestedt E, Palli D, Simeon V, Tumino R, Bueno-de-Mesquita B, Huerta JM, Rodriguez-Barranco M, Abilleira E, Sacerdote C, Schulze MB, Heath AK, Rylander C, Skeie G, Nøst TH, Tjønneland A, Olsen A, Pala V, Kvaskoff M, Huybrechts I, Mancini FR. Dietary intakes of dioxins and polychlorobiphenyls (PCBs) and mortality: EPIC cohort study in 9 European countries. Int J Hyg Environ Health. 2024 Jan;255:114287. doi: 10.1016/j.ijheh.2023.114287. Epub 2023 Nov 20. PMID: 37989047.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/37989047/

74. Piwarski SA, Salisbury TB. The effects of environmental aryl hydrocarbon receptor ligands on signaling and cell metabolism in cancer. Biochem Pharmacol. 2023 Oct;216:115771. doi: 10.1016/j.bcp.2023.115771. Epub 2023 Aug 29. PMID: 37652105.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/37652105/

75. Murray IA, Patterson AD, Perdew GH. Aryl hydrocarbon receptor ligands in cancer: friend and foe. Nat Rev Cancer. 2014 Dec;14(12):801-14. doi: 10.1038/nrc3846. PMID: 25568920; PMCID: PMC4401080.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25568920/

76. Kim DJ, Venkataraman A, Jain PC, Wiesler EP, DeBlasio M, Klein J, Tu SS, Lee S, Medzhitov R, Iwasaki A. Vitamin B12 and folic acid alleviate symptoms of nutritional deficiency by antagonizing aryl hydrocarbon receptor. Proc Natl Acad Sci U S A. 2020 Jul 7;117(27):15837-15845. doi: 10.1073/pnas.2006949117. Epub 2020 Jun 22. PMID: 32571957; PMCID: PMC7355044.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32571957/

76a. Francis, Femi, et al. "Vitamin B12 and folic acid impact on TCDD-treated granulosa cell viability."
https://www.biochemjournal.com/articles/499/S-8-1-163-552.pdf

PFAS toxicity

77. United States Environmental Protection Agency (EPA). Per- and Polyfluoroalkyl Substances (PFAS), accessed 19 November 2024
https://www.epa.gov/pfas

78. U.S. Food and Drug Administration (FDA). Per- and Polyfluoroalkyl Substances (PFAS), accessed 19 November 2024
https://www.fda.gov/food/environmental-contaminants-food/and-polyfluoro…

79. European Food Safety Authority (EFSA). Per- and polyfluoroalkyl substances (PFAS), 30 August 2024
https://www.efsa.europa.eu/en/topics/per-and-polyfluoroalkyl-substances…

80. Voedingscentrum. PFAS, accessed 19 November 2024
https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/pfas.aspx

81. Ghisi R, Vamerali T, Manzetti S. Accumulation of perfluorinated alkyl substances (PFAS) in agricultural plants: A review. Environ Res. 2019 Feb;169:326-341. doi: 10.1016/j.envres.2018.10.023. Epub 2018 Oct 30. PMID: 30502744.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30502744/

82. Lesmeister L, Lange FT, Breuer J, Biegel-Engler A, Giese E, Scheurer M. Extending the knowledge about PFAS bioaccumulation factors for agricultural plants - A review. Sci Total Environ. 2021 Apr 20;766:142640. doi: 10.1016/j.scitotenv.2020.142640. Epub 2020 Oct 3. PMID: 33077210.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33077210/

83. Langberg HA, Breedveld GD, Kallenborn R, Ali AM, Choyke S, McDonough CA, Higgins CP, Jenssen BM, Jartun M, Allan I, Hamers T, Hale SE. Human exposure to per- and polyfluoroalkyl substances (PFAS) via the consumption of fish leads to exceedance of safety thresholds. Environ Int. 2024 Aug;190:108844. doi: 10.1016/j.envint.2024.108844. Epub 2024 Jun 22. PMID: 38941943.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38941943/

84. Zafeiraki E, Gebbink WA, Hoogenboom RLAP, Kotterman M, Kwadijk C, Dassenakis E, van Leeuwen SPJ. Occurrence of perfluoroalkyl substances (PFASs) in a large number of wild and farmed aquatic animals collected in the Netherlands. Chemosphere. 2019 Oct;232:415-423. doi: 10.1016/j.chemosphere.2019.05.200. Epub 2019 May 24. PMID: 31158636.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31158636/

85. Fenton SE, Ducatman A, Boobis A, DeWitt JC, Lau C, Ng C, Smith JS, Roberts SM. Per- and Polyfluoroalkyl Substance Toxicity and Human Health Review: Current State of Knowledge and Strategies for Informing Future Research. Environ Toxicol Chem. 2021 Mar;40(3):606-630. doi: 10.1002/etc.4890. Epub 2020 Dec 7. PMID: 33017053; PMCID: PMC7906952.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33017053/

86. Schepens, M. A. A., et al. "Risk assessment of exposure to PFAS through food and drinking water in the Netherlands." RIVM rapport 2023-0011 (2023).
https://rivm.openrepository.com/handle/10029/626814

87. EFSA Panel on Contaminants in the Food Chain (EFSA CONTAM Panel); Schrenk D, Bignami M, Bodin L, Chipman JK, Del Mazo J, Grasl-Kraupp B, Hogstrand C, Hoogenboom LR, Leblanc JC, Nebbia CS, Nielsen E, Ntzani E, Petersen A, Sand S, Vleminckx C, Wallace H, Barregård L, Ceccatelli S, Cravedi JP, Halldorsson TI, Haug LS, Johansson N, Knutsen HK, Rose M, Roudot AC, Van Loveren H, Vollmer G, Mackay K, Riolo F, Schwerdtle T. Risk to human health related to the presence of perfluoroalkyl substances in food. EFSA J. 2020 Sep 17;18(9):e06223. doi: 10.2903/j.efsa.2020.6223. PMID: 32994824; PMCID: PMC7507523.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32994824/

88. European Chemical Agency. Per- en polyfluoralkylstoffen (PFAS). Accessed 20 November 2024
https://echa.europa.eu/nl/hot-topics/perfluoroalkyl-chemicals-pfas

89. EFSA. "PFAS in food: EFSA assesses risks and sets tolerable intake." (2022).
https://www.efsa.europa.eu/en/news/pfas-food-efsa-assesses-risks-and-se…

89a. Abraham K, Mertens H, Richter L, Mielke H, Schwerdtle T, Monien BH. Kinetics of 15 per- and polyfluoroalkyl substances (PFAS) after single oral application as a mixture - A pilot investigation in a male volunteer. Environ Int. 2024 Nov;193:109047. doi: 10.1016/j.envint.2024.109047. Epub 2024 Oct 3. PMID: 39476597.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/39476597/

89b. Olsen GW, Burris JM, Ehresman DJ, Froehlich JW, Seacat AM, Butenhoff JL, Zobel LR. Half-life of serum elimination of perfluorooctanesulfonate,perfluorohexanesulfonate, and perfluorooctanoate in retired fluorochemical production workers. Environ Health Perspect. 2007 Sep;115(9):1298-305. doi: 10.1289/ehp.10009. PMID: 17805419; PMCID: PMC1964923.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17805419/

90. RIVM. New study confirms: people in the Netherlands ingest too much PFAS, 06-07-2023, accessed 20 November 2024.
https://www.rivm.nl/en/news/new-study-confirms-people-in-netherlands-ar…

91. European Environment Agency. Treatment of drinking water to remove PFAS (Signal) Map (interactive)Published 16 Apr 2024 Modified 14 Oct 2024, accessed 21 November 2024
https://www.eea.europa.eu/en/european-zero-pollution-dashboards/indicat…

92. Kirkland and Ellis. Alert PFAS Update: European Chemicals Agency Publishes Proposal That Would Ban or Severely Restrict the Manufacture, Use and Marketing of Thousands of Broadly Used Man-Made PFAS Chemicals, 15 February 2024, accessed 21 November 2024
https://www.kirkland.com/-/media/publications/alert/2023/02/pfasup1.pdf…

93. European Chemicals Agency. Registry of restriction intentions until outcome, accessed 21 November 2024
https://echa.europa.eu/nl/registry-of-restriction-intentions/-/dislist/…

Microplastic toxicity

94. United States Environmental Protection Agency (EPA). Microplastics Research, accessed 19 November2024
https://www.epa.gov/water-research/microplastics-research

95. United States Environmental Protection Agency (EPA). Impacts of Plastic Pollution, accessed 19 November 2024
https://www.epa.gov/plastics/impacts-plastic-pollution

96. U.S. Food and Drug Administration (FDA). Microplastics and Nanoplastics in Foods, accessed 19 November 2024
https://www.fda.gov/food/environmental-contaminants-food/microplastics-…

97. European Food Safety Authority (EFSA). Presence of microplastics and nanoplastics in food, with particular focus on seafood, 23 june 2016
https://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/pub/4501

98. Voedingscentrum. Zijn microplastics in eten en drinken gevaarlijk? accessed 19 November 2024
https://www.voedingscentrum.nl/nl/service/vraag-en-antwoord/veilig-eten…)

99. RIVM. Emission of Microplastics to Water, Soil, and Air. What can we do about it?, accessed 21 November 2024
https://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/2024-0106.pdf

100. Thompson RC, Courtene-Jones W, Boucher J, Pahl S, Raubenheimer K, Koelmans AA. Twenty years of microplastic pollution research-what have we learned? Science. 2024 Oct 25;386(6720):eadl2746. doi: 10.1126/science.adl2746. Epub 2024 Oct 25. PMID: 39298564.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/39298564/

101. Chang X, Fang Y, Wang Y, Wang F, Shang L, Zhong R. Microplastic pollution in soils, plants, and animals: A review of distributions, effects and potential mechanisms. Sci Total Environ. 2022 Dec 1;850:157857. doi: 10.1016/j.scitotenv.2022.157857. Epub 2022 Aug 4. PMID: 35932864.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35932864/

102. Li Y, Chen L, Zhou N, Chen Y, Ling Z, Xiang P. Microplastics in the human body: A comprehensive review of exposure, distribution, migration mechanisms, and toxicity. Sci Total Environ. 2024 Oct 10;946:174215. doi: 10.1016/j.scitotenv.2024.174215. Epub 2024 Jun 22. PMID: 38914339.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38914339/

102a. Potential Health Impact of Microplastics A Review of Environmental Distribution, Human Exposure, and Toxic Effects_Li Environ Health (Wash). 2023
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/39474495/

103. Liu Z, You XY. Recent progress of microplastic toxicity on human exposure base on in vitro and in vivo studies. Sci Total Environ. 2023 Dec 10;903:166766. doi: 10.1016/j.scitotenv.2023.166766. Epub 2023 Sep 2. PMID: 37666331.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/37666331/

104. EFSA Panel on Contaminants in the Food Chain (CONTAM). "Presence of microplastics and nanoplastics in food, with particular focus on seafood." Efsa Journal 14.6 (2016): e04501.
https://efsa.onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.2903/j.efsa.2016.4501#

104a. German Federal Institute for Risk Assessment (BfR), Department of Food Safety, Unit Effect‐based Analytics and Toxicogenomics Unit and Nanotoxicology Junior Research Group, Berlin, Germany, et al. "Risk assessment and toxicological research on micro‐and nanoplastics after oral exposure via food products." Efsa Journal 18 (2020): e181102.
https://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/pub/e181102

105. Marfella R, Prattichizzo F, Sardu C, Fulgenzi G, Graciotti L, Spadoni T, D'Onofrio N, Scisciola L, La Grotta R, Frigé C, Pellegrini V, Municinò M, Siniscalchi M, Spinetti F, Vigliotti G, Vecchione C, Carrizzo A, Accarino G, Squillante A, Spaziano G, Mirra D, Esposito R, Altieri S, Falco G, Fenti A, Galoppo S, Canzano S, Sasso FC, Matacchione G, Olivieri F, Ferraraccio F, Panarese I, Paolisso P, Barbato E, Lubritto C, Balestrieri ML, Mauro C, Caballero AE, Rajagopalan S, Ceriello A, D'Agostino B, Iovino P, Paolisso G. Microplastics and Nanoplastics in Atheromas and Cardiovascular Events. N Engl J Med. 2024 Mar 7;390(10):900-910. doi: 10.1056/NEJMoa2309822. PMID: 38446676; PMCID: PMC11009876.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38446676/

106. Barboza LGA, Lopes C, Oliveira P, Bessa F, Otero V, Henriques B, Raimundo J, Caetano M, Vale C, Guilhermino L. Microplastics in wild fish from North East Atlantic Ocean and its potential for causing neurotoxic effects, lipid oxidative damage, and human health risks associated with ingestion exposure. Sci Total Environ. 2020 May 15;717:134625. doi: 10.1016/j.scitotenv.2019.134625. Epub 2019 Nov 14. PMID: 31836230.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31836230/

107. Karami A, Golieskardi A, Ho YB, Larat V, Salamatinia B. Microplastics in eviscerated flesh and excised organs of dried fish. Sci Rep. 2017 Jul 14;7(1):5473. doi: 10.1038/s41598-017-05828-6. PMID: 28710445; PMCID: PMC5511207.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28710445/

108. Rijksoverheid. Zwerfafval op land en in zee (plasticsoep), accessed 21 November 2024
https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/afval/kunststofafval-in-zee-pl…

109. Dawson, Amanda L., Joan YQ Li, and Frederieke J. Kroon. "Plastics for dinner: store-bought seafood, but not wild-caught from the Great Barrier Reef, as a source of microplastics to human consumers." Environmental Advances 8 (2022): 100249.
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2666765722000849

110. Giri, Suman, et al. "Microplastics contamination in food products: Occurrence, analytical techniques and potential impacts on human health." Current Research in Biotechnology (2024): 100190.
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2590262824000169

110a. Yu, Zimin, et al. "Drinking boiled tap water reduces human intake of nanoplastics and microplastics." Environmental Science & Technology Letters 11.3 (2024): 273-279.
https://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/acs.estlett.4c00081

Fish oil supplements

111. Zhang TQ, Takatsuki S, Sato T, Tobiishi K, Hori T, Nabeshi H, Tsutsumi T. Polychlorinated Biphenyl Concentrations and Estimated Intakes in Fish Oil Supplements on the Japanese Market. J Food Prot. 2024 Mar;87(3):100235. doi: 10.1016/j.jfp.2024.100235. Epub 2024 Feb 1. PMID: 38301956.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38301956/

112. Albert BB, Derraik JG, Cameron-Smith D, Hofman PL, Tumanov S, Villas-Boas SG, Garg ML, Cutfield WS. Fish oil supplements in New Zealand are highly oxidised and do not meet label content of n-3 PUFA. Sci Rep. 2015 Jan 21;5:7928. doi: 10.1038/srep07928. Erratum in: Sci Rep. 2016 Nov 07;6:35092. doi: 10.1038/srep35092. PMID: 25604397; PMCID: PMC4300506.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25604397/

113. EFSA Panel on Contaminants in the Food Chain (CONTAM), et al. "Decontamination process for dioxins and dioxin‐like PCBs from fish oil and vegetable oils and fats by a physical process with activated carbon." EFSA Journal 20.9 (2022): e07524.
https://efsa.onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.2903/j.efsa.2022.7524

114. The EC Hygiene Regulations on Fish Oil intended for Human Consumption and Listing of Third Country Establishments
https://food.ec.europa.eu/system/files/2016-12/bips_guidance_fish-oil_e…

Risk-benefits of fish

115. Torpy JM, Lynm C, Glass RM. JAMA patient page. Eating fish: health benefits and risks. JAMA. 2006 Oct 18;296(15):1926. doi: 10.1001/jama.296.15.1926. PMID: 17047221.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17047221/

116. Lucas M, Harris WS. Risks and benefits of fish intake. JAMA. 2007 Feb 14;297(6):585; author reply 586. doi: 10.1001/jama.297.6.585-a. PMID: 17299190.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17299190/

116a. Wennberg M, Strömberg U, Bergdahl IA, Jansson JH, Kauhanen J, Norberg M, Salonen JT, Skerfving S, Tuomainen TP, Vessby B, Virtanen JK. Myocardial infarction in relation to mercury and fatty acids from fish: a risk-benefit analysis based on pooled Finnish and Swedish data in men. Am J Clin Nutr. 2012 Oct;96(4):706-13. doi: 10.3945/ajcn.111.033795. Epub 2012 Aug 15. PMID: 22894940.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22894940/

117. Voedingscentrum. Moedermelk. accessed 19 November 2024
https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/moedermelk.aspx

118. Zeilmaker, M. J., et al. "Persistent organic pollutants in human milk in the Netherlands." (2020).
https://rivm.openrepository.com/server/api/core/bitstreams/93db414c-b00…

119. Golding J, Taylor C, Iles-Caven Y, Gregory S. The benefits of fish intake: Results concerning prenatal mercury exposure and child outcomes from the ALSPAC prebirth cohort. Neurotoxicology. 2022 Jul;91:22-30. doi: 10.1016/j.neuro.2022.04.012. Epub 2022 Apr 30. PMID: 35504404.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35504404/

120. U.S. Food and Drug Administration (FDA). Advice about Eating Fish. For Those Who Might Become or Are Pregnant or Breastfeeding and Children Ages 1 - 11 Years, accessed 19 November 2024
https://www.fda.gov/food/consumers/advice-about-eating-fish

121. European Food Safety Authority. "EFSA provides advice on the safety and nutritional contribution of wild and farmed fish." (2005).
https://www.efsa.europa.eu/en/news/efsa-provides-advice-safety-and-nutr….

122. F.A.J. Muskiet. Negen op de tien Nederlanders heeft een seleniumtekort – volgens de nieuwe Scandinavische norm. MMV, 16 November 2023, accessed 21 November 2023
https://www.mmv.nl/nieuws/negen-op-de-tien-nederlanders-heeft-een-selen…

123. Mayunga KC, Lim-A-Po M, Lubberts J, Stoutjesdijk E, Touw DJ, Muskiet FAJ, Dijck-Brouwer DAJ. Pregnant Dutch Women Have Inadequate Iodine Status and Selenium Intake. Nutrients. 2022 Sep 22;14(19):3936. doi: 10.3390/nu14193936. PMID: 36235589; PMCID: PMC9572179.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36235589/

Safety of fish oil supplements

124. Publicatieblad van de Europese Unie. VERORDENING (EU) 2023/915 VAN DE COMMISSIE van 25 april 2023, betreffende maximumgehalten aan bepaalde verontreinigingen in levensmiddelen en tot intrekking van Verordening (EG) nr. 1881/2006
https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32023R0915

124a. EFSA Panel on Contaminants in the Food Chain (CONTAM), et al. "Update of the risk assessment of mineral oil hydrocarbons in food." EFSA Journal 21.9 (2023): e08215.
https://efsa.onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.2903/j.efsa.2023.8215

125. RUBIN-196. Lite oksiderte omega-3 oljer og potensielle helsefordeler. En screening av omega-3 oljer med hensyn til variasjon i oksidasjonsgrad, innhold av oksidasjonsprodukter og effekt på markørsystemer. RAPPORTNUMMER 196 PROSJEKTNUMMER 4647 UTGIVER RUBIN DATO Oktober 2010
https://www.yumpu.com/no/document/view/18293253/196-lite-oksiderte-omeg…

126. Hands JM, Anderson ML, Cooperman T, Frame LA. A Multi-Year Rancidity Analysis of 72 Marine and Microalgal Oil Omega-3 Supplements. J Diet Suppl. 2024;21(2):195-206. doi: 10.1080/19390211.2023.2252064. Epub 2023 Sep 15. PMID: 37712532.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/37712532/

127. EFSA Panel on Biological Hazards (BIOHAZ). "Scientific opinion on fish oil for human consumption. Food hygiene, including rancidity." EFSA Journal 8.10 (2010): 1874.
https://efsa.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.2903/j.efsa.2010.1874

128. NPN (Natuur- en gezondheidsProducten Nederland)
https://www.npninfo.nl/wat-doet-npn/

128a. Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit, Ministerie van Landbouw, Visserij Voedselzekerheid en Natuur. MOAH in Levensmiddelen, accessed 25-11-2024
https://www.nvwa.nl/onderwerpen/contaminanten-in-levensmiddelen/moah-in…

128b. Overzicht van aangesloten leden bij de NPN (Natuur- en gezondheidsProducten Nederland), accessed 30 November 2024
https://www.npninfo.nl/lidmaatschap/ledenlijst/

128c. GEDRAGSCODE NPN-LEDEN, 12 april 2018, accessed 1 December 2024
https://www.npninfo.nl/wp-content/uploads/2023/02/1b.-NPN-Gedragscode.p…

129. Gezondheidsraad. Voedingsaanbevelingen voor zwangere vrouwen. Den Haag: Gezondheidsraad, 2021; publicatienr. 2021/26
https://www.gezondheidsraad.nl/documenten/adviezen/2021/06/22/voedingsa…

129a. Gezondheidsraad. Naar behoud van een optimale jodiuminname. Den Haag: Gezondheidsraad, 2008; publicatienr. 2008/14.
https://www.gezondheidsraad.nl/documenten/adviezen/2008/09/30/naar-beho…

Selenium in plants: biotic and abiotic stress

130. Mechora Š. Selenium as a Protective Agent Against Pests: A Review. Plants (Basel). 2019 Aug 1;8(8):262. doi: 10.3390/plants8080262. PMID: 31374956; PMCID: PMC6724090.
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6724090/

131. Lai X, Yang X, Rao S, Zhu Z, Cong X, Ye J, Zhang W, Liao Y, Cheng S, Xu F. Advances in physiological mechanisms of selenium to improve heavy metal stress tolerance in plants. Plant Biol (Stuttg). 2022 Oct;24(6):913-919. doi: 10.1111/plb.13435. Epub 2022 Jul 21. PMID: 35583793.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35583793/

132. Li Q, Xian L, Yuan L, Lin Z, Chen X, Wang J, Li T. The use of selenium for controlling plant fungal diseases and insect pests. Front Plant Sci. 2023 Feb 22;14:1102594. doi: 10.3389/fpls.2023.1102594. PMID: 36909414; PMCID: PMC9992213.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36909414/

133. Moulick D, Mukherjee A, Das A, Roy A, Majumdar A, Dhar A, Pattanaik BK, Chowardhara B, Ghosh D, Upadhyay MK, Yadav P, Hazra S, Sarkar S, Mahanta S, Santra SC, Choudhury S, Maitra S, Mishra UN, Bhutia KL, Skalicky M, Obročník O, Bárek V, Brestic M, Hossain A. Selenium - An environmentally friendly micronutrient in agroecosystem in the modern era: An overview of 50-year findings. Ecotoxicol Environ Saf. 2024 Jan 15;270:115832. doi: 10.1016/j.ecoenv.2023.115832. Epub 2023 Dec 22. PMID: 38141336.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38141336/

134. Hashem, Amr H., et al. "Selenium and nano-selenium-mediated biotic stress tolerance in plants." Selenium and nano-selenium in environmental stress management and crop quality improvement. Cham: Springer International Publishing, 2022. 209-226.
https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-031-07063-1_11

135. Hanson B, Garifullina GF, Lindblom SD, Wangeline A, Ackley A, Kramer K, Norton AP, Lawrence CB, Pilon-Smits EAH. Selenium accumulation protects Brassica juncea from invertebrate herbivory and fungal infection. New Phytol. 2003 Aug;159(2):461-469. doi: 10.1046/j.1469-8137.2003.00786.x. PMID: 33873368.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33873368/

136. Verkaik-Kloosterman, J., van Rossum, C., Beukers, M., & Buurma-Rethans, E. (2018). The habitual micronutrient intake of Dutch adults (VCP 2007-2010) compared with dietary reference values set by the Health Council of the Netherlands (2014) and EFSA (2010-2017).
https://www.rivm.nl/sites/default/files/2018-11/Memo_habitualmicronutin…

136a. DRI DIETARY REFERENCE INTAKES. Applications in Dietary Assessment. A Report of the Subcommittee on Interpretation and Uses of Dietary Reference Intakes and the Standing Committee on the Scientific Evaluation of Dietary Reference Intakes Food and Nutrition Board INSTITUTE OF MEDICINE NATIONAL ACADEMY PRESS Washington, D.C. National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. 2000. Dietary Reference Intakes: Applications in Dietary Assessment. Washington, DC: The National Academies Press. https://doi.org/10.17226/9956.
https://doi.org/10.17226/9956

137. Oria, Maria P., and Shiriki Kumanyika, eds. "Guiding principles for developing dietary reference intakes based on chronic disease." (2017).
https://books.google.nl/books?hl=nl&lr=&id=sApCDwAAQBAJ&oi=fnd&pg=PR1&d…

137a. Blomhoff, Rune, et al. Nordic Nutrition Recommendations 2023: integrating environmental aspects. Nordic Council of Ministers, 2023.
https://books.google.nl/books?hl=nl&lr=&id=bl3jEAAAQBAJ&oi=fnd&pg=PA2&d…

Maximally allowed contaminants in fish oil and fish

138. VERORDENING (EU) 2023/915 VAN DE COMMISSIE van 25 april 2023 betreffende maximumgehalten aan bepaalde verontreinigingen in levensmiddelen en tot intrekking van Verordening (EG) nr. 1881/2006
https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/?uri=CELEX:02023R091…

139. Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit (NVWA). MOAH in levensmiddelen, accessed 29 November 2024
https://www.nvwa.nl/onderwerpen/contaminanten-in-levensmiddelen/moah-in…

140. Suominen K, Hallikainen A, Ruokojärvi P, Airaksinen R, Koponen J, Rannikko R, Kiviranta H. Occurrence of PCDD/F, PCB, PBDE, PFAS, and organotin compounds in fish meal, fish oil and fish feed. Chemosphere. 2011 Oct;85(3):300-6. doi: 10.1016/j.chemosphere.2011.06.010. Epub 2011 Jul 20. PMID: 21777935.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21777935/

141. VERORDENING (EU) 2022/2388 VAN DE COMMISSIE van 7 december 2022 tot wijziging van Verordening (EG) nr. 1881/2006 wat de maximumgehalten aan perfluoralkylstoffen in bepaalde levensmiddelen betreft
https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32022R2388